Жоба жетекшісі: Ержан Макенұлы Тойшибеков
Іске асыру мерзімі: 2024–2026 жж.
ЖТН: BR23591114
ЖОБА ТУРАЛЫ:
Қазақстандағы киік 2015 жылғы 16 ақпандағы №18-03/106 ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің бұйрығына сәйкес аңшылық және балық аулау нысандарына жатқызылған. Киік – Қазақстан экономикасы үшін аса маңызды, экспорттық шикізат, ет және былғары өнімдерінің көзі болып табылатын құнды биологиялық ресурс.
Қазақстанда 40 жылдан астам уақыт бойы киікке мемлекеттік аңшылық жүргізілді. 1990-жылдардағы популяцияның апатты төмендеуінен кейін аңшылық тоқтатылып, тыйымдар 2023 жылға дейін ұзартылып отырды. Осы кезеңде жүргізілген қорғау шараларының арқасында Бетпақдала популяциясы қалпына келіп, бұрынғы деңгейден де асып түсті. Дегенмен, популяцияның өсуі малмен жайылым және суат үшін бәсекелестікті күшейтіп, киіктердің ауылшаруашылық егістіктеріне енуі көбейіп, жергілікті тұрғындармен жанжалдарға себеп болды. Осыған байланысты популяция санын реттеу қажеттілігі туындады. 2023 жылғы 19 қыркүйектегі №263 ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің бұйрығымен киік саны реттелетін түрлер тізіміне енгізілді. Осы негізде Қазақстанда мемлекеттік киік аулауға рұқсат берілді.
Киік ресурстарын тұрақты пайдалану үшін биологиялық (зоологиялық және ботаникалық), экономикалық, әлеуметтік және экологиялық секілді негізгі факторларды ескеру қажет. Осы факторларды кешенді зерттеу – жобаның басты мақсаты.
Өзектілігі:
Бағдарлама аясында алғаш рет киік популяцияларын зерттеудің кешенді тәсілі қолданылады. Ол далалық зерттеулерді, аналитикалық және ветеринарлық әдістерді, қашықтықтан зондтау технологияларын, жергілікті халықпен және уәкілетті органдармен өзара жұмысты қамтиды. Талдау климат, географиялық және ботаникалық ерекшеліктер, аймақтың ауылшаруашылық дамуы сияқты экологиялық факторларды қамтиды. Жобаға зоологтар, ботаниктер, ветеринарлар және ГАЖ мамандары сияқты түрлі бағыттағы ғалымдар тартылады. «Охотзоопром» РМҚ, жеке сектор және уәкілетті органмен тұрақты байланыс орнатылады. Сонымен қатар, киік ауруларын – эктопаразиттерден бастап зооноздық инфекцияларға дейін – әр маусымда кешенді зерттеу жоспарланған.
Бағдарлама аясында алғаш рет киіктің гермоплазмасын сақтау үшін криобиологиялық әдістер қолданылады. Бұл әдістер жиналған биоматериалдарды кейінгі молекулалық-генетикалық және биотехнологиялық зерттеулерде пайдалануға мүмкіндік береді.
Бағдарламаның мақсаты:
Қазақстандағы Бетпақдала және Үстірт киік популяцияларын сақтау мен тұрақты пайдалану жүйесін зоологиялық, экологиялық және ботаникалық кешенді зерттеулер негізінде әзірлеу.
Бағдарламаның міндеттері:
- Бетпақдала және Үстірт киік популяцияларының қазіргі кеңістіктік құрылымын, қыстау және жазғы жайылым аумақтарын, төлдеу орындарын, көктемгі және күзгі көшу жолдары мен мерзімдерін анықтау (дәстүрлі және спутниктік жаға арқылы бақылау әдістерін пайдалана отырып).
- Киік пен үй жануарлары арасындағы жайылым мен суат үшін бәсекелестік аймақтарын анықтау, оның ауқымын бағалау және жасанды су көздерін құру қажет учаскелерді белгілеу.
- Бетпақдала және Үстірт популяциялары ареалындағы жайылымдардың маусымдық өнімділігін, азық қоры мен сыйымдылығын анықтау, далалық және спутниктік деректер негізінде азықтық жерлер картасын және дерекқорын жасау.
- Қыстағы азық өнімділігіне сүйене отырып, популяциялардың оңтайлы санын анықтау.
- Популяциялардың демографиялық көрсеткіштерін (өсімталдық, өлім-жітім, жыныс-жас құрамы және т.б.) анықтау.
- Эпизоотиялардың себептерін анықтап, киік популяцияларына арналған экологиялық-ветеринарлық мониторинг жүйесін жасау.
- Киік популяцияларының динамикасына әсер ететін шектеуші факторларды (антропогендік, биологиялық, климаттық) талдап, оларды азайту шараларын әзірлеу.
- Бетпақдала және Үстірт киік популяцияларының даму математикалық моделін жасау.
- Киік ресурстарын қорғау және пайдалану қағидаттарын, аулау нормаларын, маусымдарын, ізгі әдістерін және жартылай еркін жануарларды есепке алу мен тіркеудің ақпараттық жүйесін әзірлеу.
- In vitro жағдайында киіктің сомалық (фибробласт) жасушаларын бөліп алып, өсіру, оларды криоконсервациялау және криобанк қорын толықтыру.
- Киікті басқару және тұрақты пайдалану саласындағы құқықтық-нормативтік актілерді талдау.
Күтілетін нәтижелер:
- Киік популяцияларының кеңістіктік құрылымына қатысты бұрынғы және қазіргі зерттеу нәтижелері талданып, маусымдық таралу аймақтары мен көшу жолдары анықталады (дәстүрлі және спутниктік бақылау әдістерімен).
- Киіктер мен үй жануарларының шоғырлану орындары бойынша далалық деректер талданып, жайылымдардың тозу деңгейі мен су көздерінің жағдайы бағаланады және жасанды суаттар қажет жерлер анықталады.
- Жайылымдардың маусымдық өнімділігі, азық қоры мен сыйымдылығы анықталып, далалық және спутниктік зерттеулер негізінде азықтық жерлердің картасы мен дерекқоры жасалады.
- Қысқы азық өнімділігіне сүйене отырып, Бетпақдала және Үстірт популяцияларының оңтайлы тығыздығы мен саны анықталады.
- Популяциялардың демографиялық параметрлері (өсімталдық, өлім-жітім, жыныстық-жас құрылымы және т.б.) бағаланады.
- Аурулардың себептері мен эпизоотия факторлары талданып, диагностикалық және алдын алу жүйесі жасалады.
- Популяция динамикасына әсер ететін шектеуші факторлар талданып, оларды азайту шаралары ұсынылады, әсіресе антропогендік әсерлерге баса назар аударылады.
- Киік популяцияларының даму математикалық моделі жасалып, барлық негізгі факторлар ескеріледі.
- Киікті қорғау тәжірибесі талданып, аң аулау мерзімдері мен әдістеріне түзетулер енгізіледі және басқару тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар әзірленеді.
- In vitro жағдайында фибробласт жасушаларын бөліп алу және өсіру әдістері игеріледі, киіктің сомалық жасушалары криобанкке енгізіледі.
- Құқықтық-нормативтік базаның талдауы негізінде заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірленеді.
Бағдарлама нәтижесінде беделді халықаралық және отандық ғылыми журналдарда кемінде үш мақала жарияланады, бір монография жарық көреді және үш зияткерлік меншік нысаны (екі авторлық куәлік және бір пайдалы модельге патент) тіркеледі.
ЖОБАҒА ҚАТЫСУШЫЛАР:
Ғылыми жетекші: Ержан Макенұлы Тойшибеков, биология ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор, Қазақстан жабайы жануарларының гермоплазмасын криобиология және биобанк зертханасының бас ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0000-0001-6060-0612, Scopus Author ID: 54880591400, h-index 3
Жобаның жауапты орындаушысы: Алексей Александрович Грачев, териология зертханасының уақытша меңгерушісі, ORCID ID: 0000-0001-6051-8299, Scopus Author ID: 57873983000, h-index 3
Жоба үйлестірушісі: Анна Михайловна Хамчукoва, биоценология және аңшылық шаруашылығын зерттеу орталығының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-6301-1810, Researcher ID: HGD-0317-2022, h-index 1
Зерттеу тобына Зоология институтының үш зертханасы мен екі ғылыми орталығынан жоғары білікті мамандар кіреді: териология, паразитология, жабайы жануарлардың криобиологиясы зертханалары, биоценология және аңшылық шаруашылығы орталығы, сондай-ақ геоақпараттық жүйелер және қашықтықтан зондтау орталығы (ГАЖ және ҚЗЗ).
Бағдарлама бөлімдері бойынша жауапты орындаушылар:
Дмитрий Викторович Малахов – ГАЖ және ҚЗЗ ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі, ORCID ID: 0000-0002-7844-6569, Scopus Author ID: 36794244500, h-index 8
Константин Николаевич Плахов – биоценология және аңшылық шаруашылығы орталығының жетекшісі, ORCID ID: 0000-0001-8627-2311, Scopus Author ID: 56728663500, h-index 3
Беркімбай Омархан – паразитология зертханасының бас ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0001-5017-0559, Scopus Author ID: 57478871200, h-index 1
Айтуар Булатбекұлы Туғанбеков – биоценология және аңшылық шаруашылығы орталығының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-7613-3294
Иван Геннадьевич Фролов – орнитология және герпетология зертханасының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-7907-9166, Scopus Author ID: 57214993398, h-index 2
ЖОБА НӘТИЖЕЛЕРІ:
2024 жылға арналған қысқаша қорытындылар
2024 жылы жүргізілген зерттеулер киіктің экологиясы, биологиясы және популяциясының жай-күйіне қатысты негізгі аспектілер бойынша маңызды нәтижелер берді. Жұмыс барысында кеңістіктік құрылым, маусымдық көші-қон, жайылым ресурстарының бөлінісі, паразиттік және жұқпалы аурулардың таралуы, сондай-ақ табиғи және антропогендік факторлардың популяция динамикасына әсері туралы маңызды деректер алынды.
Жайылым ресурстарын бағалау нәтижесінде 18 тұқымдасқа жататын 84 өсімдік түрі тіркелді, бұл киіктің жоғары экологиялық икемділігін көрсетеді. Маусымдық жайылым типологиясы мен өнімділік деңгейі анықталды. Артып келе жатқан антропогендік қысым жағдайында киіктер мен малдың жайылым және су көздері үшін бәсекелестігі байқалды, бұл мал жайылымын реттеу қажеттілігін айқындайды.
Киік популяцияларының инфекциялық жағдайын зерттеу кезінде аусыл (A, O, Asia-1 типтері), пастереллез, тейлериоз, бруцеллез және басқа да қоздырғыштар анықталды. Бұл – маусымдық жоғары тығыздық кезінде инфекциялардың таралу қаупінің жоғары екенін көрсетеді. Паразитологиялық зерттеулер 57 паразит түрін тіркеді, бұл жануарлардың денсаулығы мен өміршеңдігін сақтау үшін тұрақты мониторингтің маңыздылығын айғақтайды.
Демографиялық көрсеткіштерге ерекше назар аударылды. Киіктердің жыныстық-жас құрылымы өңірлер бойынша әртүрлі: Бетпақдала популяциясында аталықтар үлесі Үстірттегіге қарағанда жоғары. Далалық жағдайда жынысы мен жасын анықтау қиын болғандықтан, мәліметтер жиі қайшы келеді. Дәл бағалау үшін әртүрлі аймақтардан алынған үлкен деректер үлгілері қажет. Ең жақсы нәтиже тікұшақтан немесе ұшақтан түсірілген жақын қашықтықтағы фотосуреттер арқылы алынады, алайда мұндай деректер әлі де аз. Бұл популяция құрылымын дәл бағалаудың маңыздылығын арттырады, әсіресе аңшылық кезінде жануарлар топтарын басқаруда.
Киік популяциясының математикалық моделі олардың санының экспоненциалды өсу үрдісін көрсетті, бұл популяция жағдайының жақсаруын білдіреді. Дегенмен, модельдің дәлдігі мен тұрақтылық болжамдары климаттық өзгерістерді, антропогендік қысымды және жайылым сапасын ескеруді қажет етеді. Кейбір өңірлерде киік санының артуы мониторинг, санды реттеу және мекендеу ортасын қорғауды біріктіретін кешенді тәсілді талап етеді.
Жасушалық технологиялар саласындағы зерттеулер киік фибробласттарын бөліп алу мен криоконсервациялаудың табысты жүргізілгенін көрсетті. Киік сомалық жасушаларының криобанкін құру түрдің генетикалық материалын ұзақ мерзімге сақтауға жаңа мүмкіндік ашты. Бұл әдістер болашақ биотехнологиялық қалпына келтіру бағдарламаларының негізін қалайды.
Құқықтық-нормативтік базаны талдау нәтижесінде киікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру қажеттілігі анықталды. Аңшылықты реттеу және браконьерліктің алдын алу бойынша ұсыныстар әзірленді. Киік ресурстарын тұрақты пайдалану тек экологиялық, әлеуметтік және экономикалық факторлардың үйлесімі арқылы мүмкін болмақ.
Осылайша, 2024 жылы жүргізілген зерттеулер киік бойынша әрі қарайғы жұмыстарға маңызды негіз қалады. Алынған нәтижелер түрдің биологиясы мен экологиясын тереңірек түсінуге мүмкіндік беріп қана қоймай, оны қорғауға кешенді тәсілдердің қажеттілігін көрсетті. Қазіргі технологияларды пайдалану мен пәнаралық зерттеулерді біріктіру популяцияларды басқару және олардың ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз ету шараларының тиімділігін арттырады.
2025 жылы мониторингтің заманауи технологиялары — GPS-жағалар, дрондар, жылукамералар және қашықтықтан зондтаудың өзге де құралдары енгізіледі. Бұл әдістер Бетпақдала мен Үстірт популяцияларының жай-күйін, кеңістіктік құрылымын және динамикасын дәлірек бағалауға мүмкіндік береді. Нәтижесінде киіктердің маусымдық шоғырлану аймақтары, көшу жолдары және төлдеу орындары нақтыланып, түрді қорғау стратегиясын әзірлеудің ғылыми негізі қаланады.