Батыс Қазақстан өңірінің табиғи-шаруашылық және әлеуметтік-экономикалық жүйелерінің орнықты дамуы: жасыл өсу контексінде кешенді талдау, тұжырымдама, болжамдық бағалар және сценарийлер

Фауна бөлімі бойынша жетекші: Дмитрий Викторович Малахов

Іске асыру мерзімі: 2023–2025 жж.

ЖТН: BR21882122

ЖОБА ТУРАЛЫ:

Жобаның негізгі орындаушысы – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. «Зоология институты» және «Ботаника және фитоинтродукция институты» жобаның шеңберінде биологиялық алуан түрліліктің жай-күйін бағалау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады.

Батыс Қазақстанның төрт облысының ішінде фаунасы бойынша ең аз зерттелген, бірақ ғылыми тұрғыдан ең қызықтысы – Маңғыстау облысы. Оның оңтүстік бөлігінде Қазақстан фаунасынан Тұран және оңтүстік шөл фаунасына өтпелі аймақ орналасқан. Мұнда шөл түрлері (құм қояны, гепард), Иран-Ауған фаунасының элементтері (ұзын инелі кірпі, қызылқұйрық қосаяқ) кездеседі. Сондай-ақ бал арасы борсығы (Mellivora capensis), жолақты гиена (Hyaena hyaena), барыс (Panthera pardus), еноттәрізді ит (Nyctereutes procyonoides) және үнді дикобразы (Hystrix leucura) сияқты сирек түрлер туралы мәліметтер нақтылануды қажет етеді. Солтүстік аудандарда далалық және орман-дала фаунасы мен флорасының элементтері байқалады, бұл аумақтар био- және зоогеографиялық тұрғыдан ерекше қызығушылық тудырады, өйткені мұнда түрлердің таралу шекараларын нақтылау және интерградация процестерін зерттеу өзекті.

Өзектілігі

Биологиялық алуан түрлілікті зерттеу, сақтау және ұтымды пайдалану мәселесі климаттың өзгеруі мен экожүйелерге антропогендік әсердің артуына байланысты аса өзекті болып отыр. 1994 жылы Қазақстанның Биологиялық әртүрлілік туралы конвенцияны ратификациялауы генетикалық, түрлік және экожүйелік алуан түрлілікті сақтау бойынша міндеттемелер жүктейді. Биологиялық әртүрлілікті зерттеу және оны сақтау – заманауи биология мен экологияның маңызды бағыттарының бірі. Бұл міндетті шешу үшін түрлі ғылыми бағыттағы мекемелер мен мамандардың қатысуы қажет.

Мақсаты – жобалық аумақта биологиялық алуан түрліліктің жай-күйін кешенді бағалау, климаттың өзгеруіне байланысты ықтимал өзгерістерді болжау және сирек пен жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлерін сақтау бойынша өңірлік іс-қимыл жоспарларын әзірлеу.

Негізгі міндеттер

• жобалық аумақтағы биологиялық әртүрліліктің қазіргі жай-күйін бағалау
• биоәртүрлілік нысандарын түгендеу және ақпараттық-талдамалық карталар сериясын жасау
• сирек және жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сақтау жөніндегі өңірлік іс-қимыл жоспарларын әзірлеу

ЖОБАНЫҢ ОРЫНДАУШЫЛАРЫ

Дмитрий Викторович Малахов – жоба ғылыми жетекшісі, ГАЖ және қашықтан зондтау орталығының меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0002-7844-6569, h-index 7

Зерттеу тобының құрамы:

1. Рүстем Хасенұлы Қадырбеков – б.ғ.д., энтомология зертханасының жетекші ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0003-0550-3697, h-index 2

2. Татьяна Николаевна Дүйсебаева – б.ғ.к., орнитология және герпетология зертханасының жетекші ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-0127-3604, h-index 9

3. Сергей Васильевич Титов – Sc.D., энтомология зертханасының жетекші ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0003-2196-280X, h-index 3

4. Иван Олегович Нехаев – б.ғ.к., арахнология және басқа омыртқасыздар зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-9464-715X, h-index 9

5. Борис Васильевич Златанов – б.ғ.к., энтомология зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-2858-5595

6. Айжан Мылтықбаевна Тлеппаева – б.ғ.к., энтомология зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-9754-2177

7. Анна Александровна Нехаева – б.ғ.к., арахнология және басқа омыртқасыздар зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-4972-2122, h-index 4

8. Александр Сергеевич Линник – биология магистрі, биоценология және аңшылық ісі орталығының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0003-4472-2307, h-index 0

9. Иван Геннадьевич Фролов – орнитология және герпетология зертханасының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-7907-9166, h-index 1

10. Ольга Владимировна Долбня – техникалық ғылымдар магистрі, ГАЖ және қашықтан зондтау орталығының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0001-9728-5564, h-index 0

11. Анна Михайловна Хамчукова – магистр, биоценология және аңшылық ісі орталығының ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-6301-1810, h-index 0

12. Леонид Викторович Ким – биология магистрі, арахнология және басқа омыртқасыздар зертханасының кіші ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0003-1916-7639, h-index 0

13. Ж.С. Абдуллаев – териология зертханасының кіші ғылыми қызметкері.

Үшжақты ынтымақтастық туралы келісімдер РҚҚ «АСБК», «Балық шаруашылығының ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС және «Бөкейорда мемлекеттік табиғи резерваты» РММ ұйымдарымен жасалды.

ЖҰМЫС НӘТИЖЕЛЕРІ:

2024 жылдың қысқаша қорытындылары

• Батыс Қазақстан өңірінің фаунасы бойынша кешенді зерттеу жүргізілді. Жобалық аумақтың биоәртүрлілігіне қатысты жарияланымдар, коллекциялар каталогтары және онлайн деректер сияқты архивтік материалдардың үлкен көлемі талданды.
• Теңіз омыртқасыздарының сандық сипаттамалары бойынша талдау басталды. Атырау және Маңғыстау облыстарында су моллюскаларының үлгілері жиналды.
• Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтөбе және Атырау облыстары бойынша өрмекшітәрізділер туралы ақпарат жиналып, жүйелендірілді. Бунақденелілердің әртүрлілігі жөніндегі деректер негізінен әдеби және архивтік дереккөздер арқылы жинақталды.
• Батыс Қазақстан өңірінің қазіргі ихтиофаунасының таксономиялық құрамына түгендеу жүргізіліп, 13 қатарға, 23 тұқымдасқа жататын 101 балық түрінің тізімі жасалды.
• Герпетологиялық зерттеулер Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында жүргізілді, ал Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары бойынша материалдар архивтік және әдеби деректер негізінде жиналды.

• Құстар фаунасы бойынша далалық бақылаулар Маңғыстау, Атырау және Ақтөбе облыстарында жүргізілді.
• Сүтқоректілер фаунасына қатысты далалық деректер жобалық аумақтың барлық бөліктерінде жиналды.
• Жекелеген сыныптардың түрлік әртүрлілігінің алынған карталары негізінде интегралдық биоәртүрлілік картасы жасалды.

• Негізгі зерттелген топтар бойынша тәуекелдер мен қауіп төнген аумақтарға бағалау жүргізілді. Әрбір негізгі топ үшін биоәртүрліліктің ағымдағы жай-күйін сақтау бойынша ұсынымдар әзірленді. Болашақта индекстеу мен болжамдық сценарийлерде қолдану үшін тәуекел факторларының жалпы тізімі айқындалды.