Миссиясы: Қазақстанның жануарлар дүниесінің алуан түрлілігін зерттеу және қоғамға ғылыми білімді енгізу.
Көрініс: жануарлар дүниесін сақтау мен қоғамның тұрақты дамуы арасындағы тепе-теңдік.
Өз көзқарасымызды жүзеге асыру үшін біз алдымызға үш негізгі міндет қоямыз:
- Зоологиялық ғылымды дамыту”;
- Жабайы табиғаттың алуан түрлілігін сақтау”;
- «Адам мен жабайы жануарлар»- антропологиялық факторды зерттеу.
Жануарлар әлемі қазіргі өркениеттің күнделікті баспасөзінде, жабайы табиғаттың жойылу қарқыны күннен-күнге жеделдейді. Қойылған міндеттерді шешу үшін қолда бар жағдайға талдау және мониторинг жүргізу, жабайы жануарлардың алуан түрлілігін сақтау жөнінде ұсыныстар әзірлеу қажет.
Зоология институты қызметінің негізгі бағыты: Қазақстанның жануарлар әлемінің қазіргі жай-күйі туралы жаңа білім алу, қоршаған ортаның жай-күйіне байланысты омыртқасыздар мен омыртқалы жануарлар популяциясы динамикасының заңдылықтарын белгілеу; сондай-ақ ежелгі геологиялық дәуірлердің фауналарының таксономиялық әртүрлілігі және нәтижелерді республиканың геологиялық қызметтерінің практикасына енгізудің ғылыми негіздемесі; қазіргі және ежелгі жануарлар әлемінің эволюциясын, филогениясын, таксономиялық алуан түрлілігін зерделеу және ғылыми зерттеулер базасында жүзеге асырылған жаңа тиімді әзірлемелерді енгізудің ғылыми негіздемесі; әлеуметтік-экономикалық және экологиялық маңызы бар зоологиялық проблемаларды шешу; Қазақстан Республикасында тиісті ғылыми жетістіктерді пайдалану.
Стратегиялық мақсаттары:
- Қазақстан жануарлар дүниесін сақтау, өсімін молайту, бақылау және орнықты пайдалану үшін қажетті іргелі және қолданбалы зоологиялық зерттеулер жүргізу.
- Отандық зоологияны дамытуда және жоғары кәсіби ғылыми кадрларды даярлауда әлемдік деңгейге жету.
- Зоологиялық зерттеулер саласындағы ғылыми қызметті басқару сапасын арттыру.
- Зоологиялық зерттеулерді дамыту және олардың сапасы мен тиімділігін арттыру үшін қажетті әлеуметтік қолдау мен қолайлы орта құру мақсатында қоғамға ақпараттық әсер етуді қамтамасыз ету.
- Ғылыми білімді коммерцияландыруға ықпал ету.
Институттың міндеттері
1 Стратегиялық мақсат
1.1-міндет – Қазақстанның қазіргі фаунасының таксономиялық құрамын анықтау; морфологиялық, биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ жабайы фаунаның таралуы мен түрлік әртүрлілігін бағалау, жануарлар дүниесі бөлімінде ҚР биологиялық ресурстарының кадастрын жүргізуді және жаңартуды қамтамасыз ету.
1.2-міндет – Қазіргі фауна түрлерінің эволюциялық процестері мен филогенетикалық байланыстарын анықтау, жабайы жануарлар популяциясының қазіргі жағдайын сипаттау, соңғы 50-80 жылдағы фауналық кешендердің өзгеру динамикасын қадағалау және алдағы онжылдықтарда фаунаның жай-күйін болжау.
1.3-міндет – Геологиялық түсірілім мен пайдалы қазбаларды іздеуді болжау үшін негіз болып табылатын стратиграфиялық схемаларды әзірлеу кезінде геологияда кеңінен қолданылатын Қазақстанның омыртқалы және омыртқасыздар қазба фаунасына таксономиялық бағалау жүргізу.
1.4-міндет – ГАЖ технологиялары негізінде басқа ұқсас электрондық жүйелерге (ғылым мен экономиканың сабақтас бөлімдері бойынша мәліметтер базасы) еркін интеграциялау мақсатында жабайы жануарлардың реценттік және қазба түрлері бойынша электрондық деректер базасының құрылымын әзірлеу және ғылыми жұмыстар барысында алынған нақты деректермен осы базаны тұрақты қалыптастыру/жаңарту.
1.5-міндет – Қазіргі заманғы табиғи экожүйелердің тұрақтылығы мен жергілікті, өңірлік және жаһандық биоәртүрлілікті сақтау үшін олардың маңыздылығын бағалай отырып, жабайы жануарлар түрлерінің сирек, жойылып бара жатқан популяцияларының жай-күйіне мониторинг жүргізу;
1.6-міндет – жануарлардың неғұрлым экономикалық маңызды түрлерінің популяцияларының қазіргі жай-күйін бағалау және мониторинг жүргізу;
1.7-міндет – Қазақстанның жануарлар дүниесін сақтау, өсімін молайту және орнықты пайдалану үшін ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу; Қазақстанның жануарлар дүниесі бойынша жинақталған білімді коммерцияландыруды қамтамасыз ету.
1.8-міндет – фаунаны іргелі Зерттеудің негізі ретінде ғылыми зоологиялық коллекциялар мен мұражай қорларын дамыту және толықтыру.
2 Стратегиялық мақсат
2.1-міндет – өсімдіктер мен жануарлардың зиянды түрлерінің териологиясы, орнитологиясы, герпетологиясы, энтомологиясы, арахнологиясы, гидробиологиясы, паразитологиясы, палеобиологиясы және биологиялық бақылауы саласындағы зерттеулерді қамтитын Қазақстанның жануарлар әлемінің барлық негізгі топтары бойынша іргелі және қолданбалы зерттеулерді қамтамасыз ету.
2.2-міндет – жаңа әдістемелер мен техникалық құралдарды пайдалану арқылы зерттеу сапасын арттыруға ықпал ету.
2.3-міндет – Жоғары рейтингті журналдарда ғылыми нәтижелер жарияланымдарының саны мен сапасын арттыру, әлемдік ғылыми қоғамдастықта отандық зоологиялық ғылымды ілгерілету мақсатында ағылшын тіліндегі жарияланымдар санын көбейту, ағылшын тілін отандық зоологиядағы екінші жұмыс тіліне айналдыру, халықаралық ірі конференциялар мен кездесулерде баяндамалармен белсенді қатысу.
2.4-міндет – Институттың ғылыми қызметкерлерінің халықаралық жобалар мен бағдарламаларға қатысуы арқылы халықаралық ынтымақтастық деңгейін арттыру.
2.5-міндет – басқа ұлттық және шетелдік ғылыми-зерттеу мекемелерімен тығыз ынтымақтастықта пәнаралық зерттеулерді жоспарлауға және жүргізуге белсенді қатысу.
2.6-міндет – шет елдерде дербес немесе бірлескен жобалар шеңберінде ғылыми зерттеулерді жоспарлау және жүргізу.
2.7-міндет – ҚР Қызыл кітабын (1-том, Жануарлар) жүргізу кезінде жабайы фауна түрлеріне төнетін қатерлерді бағалауға қатысты ХТҚО-тың жаңа халықаралық критерийлері мен тәсілдерін пайдалану.
2.8-міндет – Институт базасында отандық және шетелдік жоғары оқу орындарының магистранттары мен PhD докторанттарын даярлауды, сондай-ақ қазақстандық және шетелдік зерттеушілердің пост-докторантурадан өтуін қамтамасыз ету.
3 Стратегиялық мақсат
3.1-міндет – басқару теориясы саласындағы жаңа жетістіктерге сәйкес институттың қазіргі мақсат қоюы мен басқару құрылымын нақты анықтау.
3.2-міндет – зерттеулерді ұйымдастыруда IT-технологиялардың жаңа жетістіктерін пайдалану, жаңа ғылыми технологиялар мен әдістемелік тәсілдерді енгізу.
3.3-міндет – кадрлық әлеуетті дамыту және ғылыми қызметтің ұлттық және шетелдік университеттермен тығыз байланысын қамтамасыз ету.
3.4-міндет – материалдық-техникалық базаны жаңғыртуды жүргізу.
3.5-міндет – ғылыми зоологиялық зерттеулер жүргізу үшін бюджеттен тыс қаржыландыру көздерін кеңінен тарту.
3.6-міндет – Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесін зерделеу, есепке алу, сақтау және орнықты пайдалану саласындағы заңнамалық базасын, сабақтас заңнамасын және Қазақстан Республикасының заңға тәуелді актілерін жетілдіруге, сондай-ақ олардың қазіргі заманғы халықаралық талаптарға сәйкестігіне қатысты Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасына өзгерістер мен толықтыруларды әзірлеу және тиісті мемлекеттік уәкілетті органға ұсыну.
3.7-міндет – тиісті мемлекеттік уәкілетті органға Қазақстан Республикасында ғылыми процесті тиімді басқару жөнінде ұсыныстар әзірлеу және ұсыну.
3.8-міндет – басқару процесін цифрландыру: институттың басқару қызметінде цифрлық технологияларды кеңінен қолдану.
4 Стратегиялық мақсат
4.1-міндет – қазіргі қоғамдағы ғылыми жұмыстардың нәтижелерін ілгерілетуде және әлеуметтік қолдау алуда қоғамдық алаңдарды (қоғамдық пікірталастар, Көпшілік дәрістер, конференциялар, бұқаралық қоғамдық іс-шаралар және т.б.) және бұқаралық ақпарат құралдарын (теледидар, радио, интернет арналар, әлеуметтік желілер мен сайттар) кеңінен пайдалану.
4.2-міндет – ғылыми-танымал баспа және кәдесый өнімдерін жариялау, сондай-ақ теле және интернет хабарларын өндіру арқылы қоғамда ғылыми білімді насихаттауды жүзеге асыру.
Стратегиялық мақсат 5
5.1-міндет – омыртқасыздар мен омыртқалы жануарлардың жабайы түрлерінің ресурстарын реттеу, сақтау, қалпына келтіру және көбейту бойынша ғылыми негізделген жобаларды әзірлеу.
Институт сохраняет фундаментальное направление исследований, на основе которых разрабатываются научно обоснованные подходы по регулированию, сохранению, восстановлению и умножению животных ресурсов как в особо охраняемых природных территориях, так и в интенсивно используемых агроценозах. Результаты этих научных разработок будут в основном применяться в сельском хозяйстве, медицине и охране здоровья и окружающей среды. В качестве основных векторов коммерциализации научных зоологических достижений предлагаются следующие направления:
- ҚР-дағы жабайы фауна объектілерін есепке алу, аң өсіру және аумақтарды аңшылық орналастыру жөніндегі жұмыстарды ғылыми сүйемелдеу.
- Жабайы жануарлар түрлерінің (негізінен құстар мен тұяқтылар) жаңа аумақтарында пайдаланудың, олардың санын қалпына келтірудің және акклиматизациялаудың, биологиялық негіздемелерін әзірлеу, сондай-ақ әуесқойлық және спорттық аң аулауға қызығушылық тудыратын түрлерді жасанды көбейту технологияларын әзірлеу.
- Өнеркәсіпте, медицинада және ауыл шаруашылығында жабайы жануарлар түрлерін пайдалану технологияларын әзірлеу.
- Аурулардың алдын алу бойынша ұсынымдар әзірлеу: эхинококкоз, описторхоз, трихинеллез, кене энцефалиті, Қырым-Қазақстан геморрагиялық қызбасы, адам безгегі, гемоспоридиоз, жануарлардың ішек гельминтозы.
- ҚР Қызыл кітабын жүргізу (1 том, жануарлар), оны ХТҚО жаһандық Қызыл тізіміне біріктіру, сондай-ақ Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлер мен жануарларды қорғау, қалпына келтіру, сақтау бойынша ұсынымдар әзірлеу.
- Ауыл шаруашылығы зиянкестерімен және адам денсаулығына зиян келтіретін түрлермен күресудің биологиялық әдістерін әзірлеу. Гнуспен күресуге ерекше мән беру керек.
- Жидек, жеміс және көпжылдық шөптесін өсімдіктердің тозаңдандырғыштарын көбейту және кең практикалық қолдану әдістерін әзірлеу.
- Неврологиялық ауруларды емдеуде медицинада қолданылатын өрмекшіов алу технологияларын әзірлеу.
- Қазақстан жануарлар әлемінің кадастрын әзірлеу және жүргізу.
Зоология институтының әзірлемелері патенттеліп, одан әрі коммерциялық негізде өнеркәсіптік және аграрлық мекемелерге берілетін болады.
5.2-міндет – коммерциялық құнды ғылыми және ғылыми-танымал басылымдарды (анықтауыштар, нұсқаулықтар, фауналық бағыттағы фотоальбомдар және т.б.) және фаунаның түрлік әртүрлілігі бойынша смартфондар мен компьютерлерге арналған бағдарламалық қосымшаларды дайындау/қалыптастыру және жариялау.
5.3-міндет – ғылыми зоологиялық туризмге (birdwatching, зоологиялық фотоэкскурсиялар, энтомологиялық туризм және т.б.) және Институттың өзіндік материалдық және зияткерлік базасына арналған маршруттарды әзірлеу, отандық және шетелдік туристердің әртүрлі санаттары үшін осындай турларды өткізуді қамтамасыз ету.
Институт қызметі туралы қысқаша ақпарат
ҚР БҒМ ҒК Зоология институтының (бұдан әрі-Институт) негіздері 1932 жылы КСРО ҒА Қазақстандық филиалының Зоология секторы түрінде қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы әскери әрекеттерге қарамастан және Институттың елдің дамуы үшін стратегиялық маңыздылығын түсінгеніне қарамастан, 1943 жылы Үкіметтің шешімімен бұл сектор жеке Зоология ғылыми-зерттеу институты ретінде рәсімделді. 1946 жылы Зоология институты ҚазКСР Ғылым академиясын құрудың негіздерінің бірі болды. 1980 жылға қарай зоологиялық ғылымның қарқынды дамуының көп жылдық кезеңінен кейін оның ғылыми қызметкерлерінің саны 380-ге жетті, штаттық құрамның жалпы саны 500-ден асады. 1997 жылы Институт басқа ұйымдардың қатарында ғылым академиясының құрамынан ҚР Ғылым және білім министрлігінің қарамағына ауыстырылды. 2004 жылдан бастап ҚР БҒМ құрылымында “биологиялық зерттеулер орталығы” РМК құрылғаннан кейін Институт оның құрамына еншілес мемлекеттік кәсіпорын (ЕМК) ретінде енгізілді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 1 наурыздағы № 151 қаулысымен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің “Зоология институты” ғылыми-шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны (РМК) болып қайта құрылды. Институт Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті Төрағасының бұйрығымен бекітілген Жарғы негізінде әрекет етеді.
ҚР БҒМ ҒК “Зоология институты” РМК еліміздің жануарлар дүниесін зерттеу бойынша іргелі және қолданбалы зерттеулерді үйлестіретін және жүргізетін Қазақстан Республикасындағы бас және жалғыз ғылыми зоологиялық ұйым болып табылады. Негізгі бағыт шаруашылық, эпидемиологиялық және эпизоотиялық маңызы бар жабайы жануарлардың экологиясы мен биологиясын зерделеуге, сондай-ақ ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің қарқынды дамуы және Қазақстанның табиғи ресурстарын игеру жағдайында қорғау жөніндегі шараларды әзірлеу мақсатында эндемиктерді, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жануарлар түрлерін зерделеуге бағытталған. Сондай-ақ Институт ғылыми орган болып табылады, оның ұсынымдары негізінде Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесі саласындағы оны сақтауға, қорғауға және ұтымды пайдалануға қатысты қаулыларының жобалары мен басқа да заңға тәуелді актілері дайындалады. ҚР БҒМ ҒК Зоология институты Қазақстан Республикасындағы жануарлар дүниесі (жойылып кету қаупі төнген жабайы фауна мен флора түрлерінің халықаралық саудасы туралы Конвенция) жөніндегі ғылыми орган болып табылады, онда жануарларды әкетуге және әкелуге қорытындылар дайындау бойынша жұмыс жүргізіледі.
Бүкіл қызмет кезеңінде орасан зор фауналық материал жинақталды: Қазақстанның әртүрлі шаруашылық құнды жануарларының түрлік құрамы, экологиясы, морфологиясы зерттелді, зиянды жануарлар мен паразиттік организмдердің фаунасы анықталды, ауыл шаруашылығы жануарлары мен адамның кейбір паразиттік ауруларының қоздырғыштарымен күресу шаралары әзірленді.
21 ғасырда шетелдік ғылыми ұйымдармен және жетекші ғалымдармен ғылыми ынтымақтастық кеңейтілді. Мұндай бірлескен зерттеулердің нәтижелері Жапония, АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Германия, Франция, Ресей, Қытай және басқа елдердегі халықаралық форумдарда (конгресстер, конференциялар, симпозиумдар) кеңінен ұсынылып, талқыланды. 2019 жылдың басынан бастап Институт әлемдегі жетекші зоологиялық бейіндегі мекемелермен — РҒА зоологиялық институтымен ғылыми ынтымақтастық туралы шарттар жасасты. ҚХР Ғылым академиясының Зоология институты, ҚХР Ғылым академиясының Шыңжаң экология және география институты, А. Н.Северцов атындағы Экология және эволюция мәселелері институты және т. б. халықаралық ынтымақтастық шеңберінде Қазақстан мен Қытайда бірнеше халықаралық далалық экспедициялар өткізілді.
Институтта зоологиялық коллекция бар, оның қоры омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың 715 мыңнан астам экз. құрайды. Зоология институты алғаш рет 1978 жылы Қазақстанның Қызыл кітабын жасап шығарды. Осыдан кейін институт Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының келесі 3 басылымын дайындады, онда биологияның қазіргі таралуы, саны, ерекшеліктері, сондай-ақ омыртқалы жануарлардың 128 түрі мен кіші түрлерін және омыртқасыз жануарлардың 96 түрін қорғаудың қабылданған және ұсынылған шаралары туралы мәліметтер бар. Қазіргі уақытта институттың ғылыми зерттеулері негізінде ҚР Қызыл кітабының бесінші басылымы дайындалуда.
Зоология институтының әкімшілік-зертханалық ғимараты, 1986 жылы салынған, жалпы ауданы 9372,5 кв.м., екі төрт қабатты ғимараттан тұрады.
Нысан Зоология саласындағы іргелі және қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін пайдаланылады 5400 кв.м., қалған 3972,5 кв.м., Мемлекеттік басқару органы ҚР БҒМ ҒК “Адам және жануарлар физиологиясы институты” РМК, ҚР БҒМ ҒК «Жалпы генетика және цитология институтый РМК және ҚР БҒМ ҒК ” «Биологиялық бақылау, сертификаттау және клиникаға дейінгі сынақтар орталық зертханасы» РМК өтеусіз пайдалануға берілді.