Жоба жетекшісі: Иван Олегұлы Нехаев
Іске асыру мерзімі: 2024 – 2026 жж.
ИРН: AP22783298
ЖОБАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ:
Тұщы су ұлулар – су түбі фаунасында (зообентос) маңызды рөл атқаратын топ, олар экожүйелерде басты орын алады. Алайда олардың таксономиялық алуантүрлілігі мен таралуы жеткілікті деңгейде зерттелмеген. Соңғы зерттеулерде бұрын эндемик деп есептелген көптеген түрлердің таралу ареалы әлдеқайда кең болуы мүмкін екені анықталды, ал Қазақстанның кейбір аймақтары ұлулардың алуан түрлілігі үшін әлеуетті орталық болып табылады. Фауна құрамын нақтылау және оның қалыптасу тарихын қалпына келтіру үшін қазіргі заманғы таксономиялық және молекулалық-филогенетикалық зерттеулер қажет. Жоба жұмыстары Қазақстан аумағының барлығын қамтиды.
Қазақстан аумағындағы су жинау бассейндерінде (Basin) тұщы су ұлуларының түрлер саны (Sp No) мен кездесулері (Rec No) таралуының көрсеткіштері. AS – Арал-Сырдария, BA – Балқаш-Алакөл, Irt – Ертіс, Ish – Есіл, NS – Нұра-Сарысу, ST – Шу-Талас, TT – Тобыл-Торғай, UC – Жайық-Каспий.
Жобаның мақсаты – Қазақстанның тұщы су макрофаунасының маңызды тобы – ұлулардың биологиялық алуантүрлілігі мен оның қалыптасу жолдарын кешенді түрде бағалау.
Жоба аясында келесі нақты міндеттер шешіледі:
1. Қазақстан аумағындағы тұщы су ұлуларының таралу деректерінің ең ауқымды базасын жасау (музейлік коллекциялар, бұрын жарияланған деректер және жаңадан жиналған материалдар негізінде).
2. Тұщы су ұлуларының ірі масштабты таралу ерекшеліктерін климат, ландшафттық жағдайлар және географиялық орналасу тұрғысынан талдау.
Бұл міндетті орындау үшін жасалған деректер базасын қолданып, статистикалық тестілер сериясы жүргізіледі. Нәтижесінде жеке түрлер мен түрлік кешендердің климаттық факторлармен (температура, қарсыз кезеңнің ұзақтығы, т.б.), ірі су жинау бассейндерімен және ландшафт аймақтарымен байланысын сипаттау жоспарланған.
3. Бұрынғы зерттеушілер сипаттаған, Қазақстан аумағынан белгілі кейбір түрлердің таксономиялық мәртебесін анықтау.
Ол үшін музейлік типтік серияларды, сондай-ақ ұлулардың анатомиялық және молекулалық-генетикалық ерекшеліктерін зерделеу жоспарланған.
4. Қазақстан аумағында тұщы су ұлуларының жекелеген алуантүрлілік орталықтары (Зайсан, Балқаш және Арал маңы аймақтары) бар деген болжамдарды тексеру. Мұнда ұлулардың заманауи таксономиясы мен таралуы бойынша деректер, сондай-ақ молекулалық филогенетика және филогеография әдістері қолданылатын болады.
5. Тұщы су фаунасының, әсіресе Тянь-Шаньның солтүстік бөлігінде, қалыптасу уақыты мен жолдарына қатысты гипотезалар ұсыну. Бұл мақсатқа фаунистикалық және молекулалық-филогенетикалық талдаулар көмектеседі.
КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР:
Жұмыс нәтижесінде Қазақстанның тұщы су ұлуларының таралуы туралы деректер базасы түзіледі. Ол музейлік коллекциялардан, ғылыми еңбектерден және жаңа далалық зерттеулерден алынған ақпаратты қамтиды.
Ұлулардың кеңістікте таралуын талдау климаттық жағдайлармен, ландшафт ерекшеліктерімен және бассейнге қатыстылығымен байланысын анықтауға мүмкіндік береді.
Кейбір түрлердің таксономиялық мәртебесі анатомиялық және молекулалық-генетикалық талдау негізінде нақтыланады.
Зерттеу нәтижесінде Балқаш және Арал маңы сияқты тұщы су ұлуларының биоәртүрлілік орталықтары болуы мүмкін деген гипотезалар тексеріледі. Қосымша зерттеулер Қазақстанның, соның ішінде Тянь-Шаньның солтүстік өңірлеріндегі тұщы су фаунасының қалыптасу тарихын қайта қалпына келтіруге көмектеседі.
ЖОБАНЫ ОРЫНДАУШЫЛАР:
Иван Олегұлы Нехаев – жоба ғылыми жетекшісі, биология ғылымдарының кандидаты, өрмекіштәріздестер және басқа да омыртқасыздар зертханасының аға ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0000-0002-9464-715X, h-index 9
Анель Әділбекқызы Ишаева, биология магистрі, өрмекіштәріздестер және басқа да омыртқасыздар зертханасының кіші ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0009-0009-9578-4736, h-index 0
Леонид Викторович Ким, биология магистрі, өрмекіштәріздестер және басқа да омыртқасыздар зертханасының кіші ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0000-0003-1916-7639, h-index 0
Әмина Мұтраханқызы Омарова, бакалавр, өрмекіштәріздестер және басқа да омыртқасыздар зертханасының кіші ғылыми қызметкері (уақытша). ORCID ID: 0000-0002-8894-2240, h-index 0
Жоба қатысушылары: Иван Нехаев, Әмина Омарова, Анель Ишаева
ЖОБАНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ:
2024 жылдың қысқаша қорытындылары:
Музейлік коллекциялар, далалық жинақтар мен әдеби деректерді талдау Қазақстанның тұщы су ұлулары бойынша 2086 жазбадан тұратын деректер базасын жасауға мүмкіндік берді, оның 1088-і түпнұсқа мәліметтерге негізделген.
Қорытынды тізімге 77 құрсақаяқты және 38 екіжақтаулы ұлуларды қоса алғанда 115 түр енгізілді. Ең көп түр саны елдің солтүстік далалық өңірлерінде байқалса, ең азы – оңтүстік бассейндерде. Барлық кездесулер бассейндер бойынша географиялық орнына қарай тіркеліп, ГИС пен кластерлік талдауға түсті, нәтижесінде екі ірі бассейндер тобы айқындалды: тау аймақтары бар оңтүстік топ және нақты топтасу байқалмайтын қалған өңірлер.
Таксономияны қазіргі жағдайға келтіру үшін даулы түрлер алынып тасталып, тек Орталық Азияның ықтимал эндемиктері тереңірек зерттеуді қажет етеді деп анықталды. Барлық бассейндерде кездесетін ұлулардың тек алты түрі бар екені анықталды, бұл өңірлік фаунаның айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді.
БАСЫЛЫМДАР ТІЗІМІ:
Нехаев И.О., Ишаева А.А., Бабушкин Е.С., Винарский М.В. «Қазақстанның тұщы су ұлулары: таксономиялық алуантүрлілікті алдын ала талдау» // «Ұлулар: биология, экология, эволюция және малакофаунаның қалыптасуы» атты екінші халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Архангельск: КИРА, 2024. – 119–123-б.