4–12 қазан аралығында ҚР Зоология институтының тобы Алматы облысындағы Курты кен орнында қысқа, бірақ нәтижелі экспедиция өткізді. Бұл – Қазақстандағы сирек континенттік палеозой ескерткіштерінің бірі. Мұндағы жалаңаш тау жыныстары перм кезеңіне жатады, олардың жасы шамамен 280 миллион жыл. Бұл дегеніміз, Куртыда табылған организмдер динозаврлар дәуіріне дейін өмір сүрген!
Куртыдағы қазба жұмыстары
Курты кешенінің ерте перм амфибияларының қалдықтары алғаш рет 1960-жылдары геологиялық барлау кезінде табылған. 1970-жылдары КСРО ҒА Палеонтология институтының мамандары бірнеше сәтті далалық маусым өткізіп, 400-ден астам ізтабан жинаған. Ғалымдардың таңданысына, барлық үлгілер бір ғана түрге тиесілі болып шықты — Utegenia shpinari. Мұндай төмен түрлік әртүрліліктің (нақтырақ айтқанда, оның болмауының) себептері әлі күнге дейін ғылыми талқылау нысаны болып табылады. Бірақ ең қызығы — Куртыда дерлік толық онтогенетикалық қатар бар: ұзындығы шамамен 2 см жас даралардан бастап 30 см ересек жануарларға дейін. Бұл жерді палеозой қосмекенділерінің жеке дамуын зерттеудің эталондық полигоны етеді.
Утегения – сеймуриаморфтар отрядына жататын құйрықты қосмекенді. Олар таяз тұщы суларда өмір сүрген. Ересек дараларының ұзындығы 30 см-ге жетіп, қазіргі тритондар мен саламандрларға ұқсас болған. Жас даралардың желбезектері болған, аксолотльдер сияқты. Өкінішке қарай, утегениялардың дернәсілдері (бақалар сияқты сатысы) әлі белгісіз: бұл кезеңде олардың қаңқасы әлі сүйектенбегендіктен, шөгінділерде сақталмайды.
Алайда 1970-жылдардағы зерттеулерден кейін нүктенің нақты координаттары жоғалып кетті. Қималар шексіз далада орналасқан, ал сол жылдары GPS навигациясы болған жоқ. Соның салдарынан жоғалған орынды іздеу нағыз ғылыми детективке айналды. Архивтерден 50 жыл бұрынғы қазба күнделіктері табылып, ескі жазбалар мен ғарыштық суреттердің көмегімен нүкте Курты ауылынан 30 км батысқа қарай анықталды.
Экспедицияны маусым соңында, қазан айының басында ғана ұйымдастыру мүмкін болды. Ауа райы сәтті болды: жаңбыр мен қар жаумады, күндіз +10°С шамасында, түнде аяз. Таңертең рукомойниктегі мұзды сындырып, күнді бастадық. Лагерь қазба орнынан бар болғаны 20 метр жерде тұрды: шатырлар, қойма, ас үй, демалыс және зертхана – бәрі бір шатыр астында. Күндізгі уақыт толық қазба жұмыстарына арналды. Қазан айында күн ерте бататындықтан, кештер далалық материалдарды өлшеу мен қаптауға арналды.
Өнімді қабаттың қалыңдығы 1 метрге жетеді, ол қабаттап алынады 
Күн батқан соң қазба жұмысы тоқтап, камералдық өңдеу басталады
Қазіргі технологиялар дала жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді. Бізде шағын генератор, ас үйге газ, жылы ұйықтайтын қаптар және алғашқы рет сыналған спутниктік байланыс жүйесі болды — кітаптай құрылғы тұрақты интернет береді. Мұндай шалғайда ұялы байланыс жоқ болғандықтан, ол таптырмас көмек. Ал ең маңыздысы – GPS: енді біз бұл орынды қайта жоғалтпаймыз!
Бір апталық толық оқшауланған сапарға дайындық кезінде біз азық, су, газ, бензин, жылы киім жетпей қала ма деп қауіптендік. Бірақ жетпей қалғаны – қаптама материалы болып шықты! Тапқан үлгілер соншалық көп болды, қағаз бен пленка үшінші күні-ақ таусылды. Бір аптада шамамен 120 жаңа қаңқа (алдын ала анықтама бойынша, бәрі сол Utegenia shpinari) және ежелгі қырықбуындардың (каламиттер) ізтабанын жинадық. Кей қабаттарда қаңқалар тығыздығы 1 м²-ге 8 данаға дейін жетті!
Амфибия сүйектері тау жынысы қабығының астында: анатомиялық бөлшектер кейін зерттеледі 
Utegenia shpinari қаңқасы
Утегения терісінің ізтабы
Курты – жай ғана қызықты орын емес, Орта Азиядағы ерте тетраподтардың биологиясы мен экологиясын түсінудің кілті. Ондаған жылдар бойы ұмыт қалған бұл нүктені бүгінде ҚР Зоология институты қайта зерттеу объектісіне айналдырып, перм фаунасының ұлттық коллекциясын қалыптастыруда. Бұл – отандық палеонтологияны дамыту және әлемдік ғылыми орталықтармен тең деңгейлі база құру жолындағы маңызды қадам.
Шексіз даладағы палеонтологтардың лагері
Экспедицияны ұйымдастырғандар: ҚР Зоология институтының палеозоология зертханасының меңгерушісі Дмитрий Копылов, РҒА Палеонтология институтының ғылыми қызметкері Антон Ульяхин, сондай-ақ институттың адъюнкт-зерттеушілері Петр Гайдук пен Андрей Российский. Экспедиция BR21882199 ғылыми-техникалық бағдарламасы аясында өтті.
Фото: Дмитрий Копылов
22.10.2025