Жоба жетекшісі: Ященко Роман Васильевич
Іске асыру мерзімі: 2021 – 2022 жж.
Өзектілігі:
Мемлекеттік зоологиялық ғылыми жинақ биологиялық зерттеулердің әртүрлі бағыттары үшін маңызды ақпарат көзі болып табылады. Осыған байланысты Зоология институтының коллекциялық қорында сақталған материалдардың қазіргі жағдайын бағалау қажет. Барлық ірі әлемдік зоологиялық коллекциялардың жеке веб-порталдары бар, онда қор материалдарының жекелеген бөлімдері бойынша дерекқорлар/деректер банктері қойылған – осыған байланысты Қазақстан әзірге дамыған елдерден артта қалып отыр. Зоология институтының 90 жылға жуық өмір сүруінің барлық кезеңінде мамандар қазіргі заманғы жануарлар топтарының көпшілігінде үлкен коллекциялық материалдар жинады. Институттың жалпы коллекциялық қорында 715 мыңнан астам сақтау бірлігі бар. 2010 жылы Қазақстанда бірнеше биологиялық бейіндегі институттар ҒТП бойынша 2 жылдық жұмысты аяқтағанына қарамастан, “Қазақстанның биологиялық әртүрлілігін сақтау үшін өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің және бірегей генетикалық банктердің коллекцияларын толықтыру, зерделеу және қолдау”, ғылым мен білім беруде оларды көпшілік алдында пайдалану мүмкіндігімен мемлекеттік зоологиялық коллекция бойынша бірыңғай база мен деректер банкін құру жөніндегі міндеттер, сондай-ақ коллекциялық материалдарды ұзақ мерзімді және қауіпсіз сақтау үшін өңдеу бойынша жаңа технологияларды енгізу сол күйі шешілген жоқ. Сондай-ақ, соңғы 15-20 жыл ішінде жануарлардың систематикасы мен таксономиясында ғылыми жинақта көрсетілуі керек үлкен өзгерістер болды. Осы ҒТП жаңалығы, ең алдымен, әдістемелік тәсілден, оның қорларын ұзақ мерзімді сақтау, зоологиялық ғылыми коллекцияны жан-жақты бағалау дәрежесі және коллекциялық қорларды кең практикалық және ғылыми пайдалану мүмкіндігін құру мақсатында коллекцияны өңдеуде жаңа ақпараттық технологиялар мен заманауи жетістіктерді қолданудан тұрады. Біздің елімізде тұңғыш рет Қазақстанның жабайы омыртқалылар гермоплазмасының криобанкі құрылды.
Бағдарламаның мақсаты:
Қазақстан Республикасының зоологиялық ғылыми жинағы бойынша ұлттық электрондық деректер базасын құру, оның өкілдігін зерттеу мен оны ұзақ мерзімді сақтау және ғылым мен білім беру мақсаттарында пайдалану үшін жаңа технологияларды енгізу.
Бағдарламаның міндеттері:
- Қазақстан Республикасының ғылыми зоологиялық коллекциясы бойынша деректер банкін одан әрі қалыптастыру үшін ақпараттық-іздестіру жүйесін қамтитын электрондық деректер базасын әзірлеу.
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік зоологиялық коллекциясын ұйымдастыру және оның жұмыс істеуі мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру жөнінде талдау жүргізу және ұсынымдар әзірлеу.
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік зоологиялық ғылыми коллекциясының жай-күйіне сандық және сапалық талдау жүргізу, оның таксономиялық әртүрлілігін сақтау және Қазақстанның омыртқасыздар мен омыртқалы жануарларына мониторинг жүргізу үшін оның өкілдігін бағалау, сондай-ақ қазіргі заманғы зоологиялық жүйелеудегі жаңа ғылыми жетістіктер негізінде коллекциялық материалдардың түрлік анықтамаларына ревизия жүргізу.
- Мемлекеттік зоологиялық ғылыми коллекцияның қолданыстағы қорларын териология, орнитология, герпетология, энтомология, арахнология, малакология және паразитология бойынша жаңа материалдармен толықтыруды жүзеге асыру және Қазақстанның жабайы омыртқалы жануарларының гермоплазмасы криобанкінің негізін құру.
- Қазақстан Республикасының ғылыми зоологиялық коллекциясы бойынша ұлттық электрондық деректер банкін қалыптастыру, сондай-ақ оларды ұзақ мерзімді және қауіпсіз сақтау үшін коллекциялық материалдарды өңдеу бойынша жаңа технологияларды пайдалануды енгізу.
- “Қазақстан Республикасының омыртқалы жануарлардың ұлттық зоологиялық ғылыми коллекциясының каталогы” кітабын дайындау және басып шығару (қатты көшірмелерде), сондай-ақ көпшілік пайдалану үшін “Қазақстан Республикасының зоологиялық ғылыми коллекциялары” ақпараттық веб-порталын құру.
2021 жылғы нәтижелер
Ақпараттық-іздестіру жүйесі бар Қазақстан Республикасының мемлекеттік ғылыми зоологиялық коллекциясының электрондық деректер базасы (ДБ) әзірленді. Мәліметтер базасына 24000-нан астам жазба енгізілді. Ғылыми зоологиялық коллекцияны ұйымдастыру мәселелері бойынша құқықтық талдау жүргізілді, оның жұмыс істеуі бойынша ұсыныстар әзірленді. ҚР зоологиялық коллекциясының жай-күйіне сандық және сапалық талдау жүргізілді. Паразитологиялық коллекцияда – 3612 үлгі, малакологиялық коллекцияда – жер үсті және су моллюскаларының 28 түрінің 60 үлгісі, арахнологиялық коллекцияда – өрмекшілердің 30 түрінің 530 үлгісі, кенелердің 15 түрі бар., энтомологиялықта – жәндіктердің 3888 түрінің 312 774 үлгісі, ихтиологиялық – балықтардың 51 түрі бойынша, герпетологиялық – 6000-ға жуық үлгі, орнитологиялық – 502 құс түрінің 29 000-нан астам үлгісі, оологиялық – құстардың 273 түрінің ұялары мен іліністерінің 1274 үлгісі, палеозоологиялық-18 мыңнан астам үлгі бар. Оның өкілдігін бағалау басталды. Қазіргі зоологиялық жүйелеудегі жаңа ғылыми жетістіктер негізінде коллекциялық материалдардың түрлік анықтамаларына ревизия жүргізілді. ҚР зоологиялық ғылыми коллекциясының қорын малакология, арахнология, паразитология (гельминттердің 182 үлгісі), энтомология (1086 түр, 5861 үлгі), гидробиология (90 үлгі), герпетология (135 сақтау бірлігі), орнитология (шөл суық торғайының ұясы), териология (3 экспонат) бойынша жаңа материалдармен толықтыру жүзеге асырылды. Қазақстанның жабайы омыртқалылар гермоплазмасының криобанкінің негізі қаланды. Омыртқалы жануарлардың 6 түрінің тері үлгілері мұздатылған, 2 түрі in vitro-да өсіріледі және жасуша дақылдары мұздатылған. Ұзақ мерзімді сақтау үшін коллекциялық материалдарды өңдеудің соңғы технологиялары қолданылды.
Күтілетін нәтижелер
2022 жыл
Қазақстан Республикасының мемлекеттік зоологиялық ғылыми коллекциясының жай-күйіне сандық және сапалық талдау аяқталды. Қазіргі зоологиялық систематикадағы жаңа ғылыми жетістіктер негізінде коллекциялық материалдардың түрлік анықтамаларын тексеру жалғастырылды. Қазақстанның омыртқасыздар мен омыртқалы жануарларының таксономиялық әртүрлілігін сақтау мониторингі үшін коллекцияның өкілдігіне баға берілді. Далалық зерттеулер, тіркелмеген материалды каталогтау нәтижесінде мемлекеттік зоологиялық ғылыми жинақтың қолданыстағы қорларын териология, орнитология, герпетология, энтомология, арахнология, малакология және паразитология бойынша жаңа материалдармен толықтыру жүзеге асырылатын болады. Қазақстанның жабайы омыртқалылар гермоплазмасының криобанкі құрылды. Қазақстан Республикасының ғылыми зоологиялық коллекциясы бойынша ұлттық электрондық деректер банкі қалыптастырылады, сондай-ақ оларды ұзақ мерзімді және қауіпсіз сақтау үшін коллекциялық материалдарды өңдеу жөніндегі жаңа технологияларды пайдалану енгізіледі. “Қазақстан Республикасының омыртқалы жануарлардың ұлттық зоологиялық ғылыми коллекциясының каталогы” атты кітабы дайындалып, жарияланады, сондай-ақ көпшілікке пайдалану үшін “Қазақстан Республикасының зоологиялық ғылыми коллекциялары” ақпараттық веб-порталы құрылады. Web of Science базасында 1-3 квартильге кіретін немесе Scopus базасында кемінде 35 процентилі бар журналдарда 5 мақала (Current Zoology (Q1), biocontrol Science and Technology (Q2), Conservation Biology (Q1), Conservation Letters (Q1) болжамды басылымдары) және 10 мақала КОКСОН журналдарында жарияланды. Патентке 5 өтінім беріледі.
Жетекшісі – Ященко Р.В. б.ғ.к., https://orcid.org/0000-0002-3258-7323
Зерттеу тобының құрамына ҚР БҒМ ҒК Зоология институтының 66 қызметкері кіреді. Бағдарламаның ғылыми жетекшісі институттың бас директоры, биология ғылымдарының докторы. Бағдарламаның жауапты орындаушысы – институттың ғылыми хатшысы Хасенова Сауле Каримовна, т. ғ. к.
Бағдарламаның тақырыптық бөлімдері бойынша жауаптылар:
- Хасенова Сауле Каримовна, т. ғ. к., https://orcid.org/0000-0001-8176-785X
- Қадырбеков Рустем Хасенович, б.ғ.д., https://orcid.org/0000-0003-0550-3697
- Сулейменов Маратбек Жаксыбекович, в.ғ.к., профессор, https://orcid.org/0000-0002-6922-1421
- Есжанов Айдын Бауыржанович, PhD, https://orcid.org/0000-0001-6572-5668
- Тлеубердина Пируза Аблаевна, б.ғ.к., https://orcid.org/ 0000-0002-5036-4975
- Магда Игорь Николаевич, https://orcid.org/0000-0001-6927-0461
- Байдавлетов Ерлик Рыспекович, https://orcid.org/0000-0001-7708-8002
- Зима Юлия Александровна, https://orcid.org/0000-0003-4883-4031
- Федоренко Василий Александрович, https://orcid.org/0000-0002-6918-1095
Бірлескен орындаушылар:
ҚР БҒМ ҒК “Ақпараттық және есептеу технологиялары институты” РМК. Жауапты орындаушы – Калимолдаев Максат Нурадилович, физика-математика ғылымдарының докторы, https://orcid.org/0000-0003-0025-8880
РМК “Ф. М. Мухамедгалиев атындағы Эксперименттік биология институты. Жауапты орындаушы – Тойшибеков Ержан Макенович, биология ғылымдарының докторы, https://orcid.org/0000-0001-6060-0612
