Қазақстанның оңтүстік-шығысында қоныс аударатын құстардың және олар тасымалдайтын вирустық инфекциялардың мониторингі

Жоба жетекшісі: Гаврилов Андрей Эдуардович

Іске асыру мерзімі: 2021-2023 жж.

Өзектілігі:

Құстар әртүрлі зооноздық инфекциялардың, әртүрлі вирустардың, экто – және эндопаразиттердің табиғи тасымалдаушылары болып табылады. Жабайы табиғатпен тығыз байланыста болғанда құстар жергілікті (аймақтық) және алыс континентаралық көші-қон жасайды. Бұл жағдайда олар вирустық, бактериялық және саңырауқұлақ тектес қарапайым, паразиттік құрттарды, буынаяқтылар мен патогендерді өздерімен бірге тасымалдайды. Осылайша, көші-қонды, құстардың биоценотикалық байланыстарын және әсіресе арбовирустар мәселесін шешуді зерттеу жалпыға бірдей халықаралық маңызға ие болады. Адамзат үшін орны толмас шығындар, сондай-ақ елеулі экономикалық залал келтіруі мүмкін вирустық аурулардың қысқа мерзімді немесе кейде жеткілікті ұзақ ошақтарының пайда болу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды.

Қазақстан құстардың көші-қонын мониторингілеу және зерделеу үшін өте ыңғайлы аренаны ұсынады және аумақтық жағынан да, қоныс аударатын құстардың көмегімен алыс жерлерден әкелінетін табиғи штамдар есебінен көші-қоннан өту тұрғысынан да Азияда орталық орын алады.

Олардың санына мониторингтік бақылау жүргізу Балқаш-Алакөл ойпатының көлдерінде және Батыс Тянь-Шань тау бөктеріндегі Шақпақ асуында маусымдық көші-қон кезеңінде жоспарланып отыр. Олардың ұя салатын жерлері Қазақстан мен Сібірде Азия мен Африканың оңтүстігіндегі қыстақтармен байланыстыратын ұшу жолдары өтілетін орындар.

Жобаның мақсаты:

Қоныс аударатын құстардың әртүрлі топтарына мониторинг жүргізу, олардың географиялық байланыстарын және вирустық инфекциялардың таралуындағы рөлін анықтау.

Жобаның міндеттері:

Заманауи және мұрағаттық материалдар негізінде қоныс аударатын құстардың экологиялық-географиялық байланыстарын анықтау.
Құстардың қоныс аударатын түрлерінің популяциясын бақылау үшін далалық сапарлар жүргізу.
Қоныс аударатын құстар тасымалдайтын вирустық инфекцияларды анықтау үшін сынама алуды жүзеге асыру.
Қоныс аударатын құстар тасымалдайтын вирустық инфекциялардың әртүрлілігін анықтау және талдау.
Құстардың ауру жұқтырған түрлерінің аумақтық байланыстарының дерекқорын құру.
Құстардың қоныс аударатын түрлері популяцияларының жай-күйін, оларды сақтау мен ұтымды пайдалану мүмкіндігін мониторингілеу, сондай-ақ жабайы құстардың вирустық инфекцияларын мониторингілеу және аурулардың таралуын болдырмау жөнінде ұсынымдар әзірлеу.

Зерттеу тобының мүшелері:

Тақырып жетекшісі: Гаврилов А.Э. https://orcid.org/0000-0002-6808-1949
Абаев А.Ж. https://orcid.org/0000-0002-4911-7715
Зарипова С.Х. http://orcid.org/0000-0002-6627-6101
Яганин М.А. http://orcid.org/0000-0003-0845-7884
Бекжан Б.Т. https://orcid.org/0000-0003-0613-496

Нәтижелер

2021 жылы Қазақстанның оңтүстік-шығысында қоныс аударатын құстарды визуалды түрде шолып есепке алу, сақиналау және таңбалау мақсатында модельдік учаскелер таңдалды. Құстардың 18 отрядының 191 түріне жататын 130791 үлгі ұсталды, оның ішінде құстардың 75 түрінің 5626 үлгісі сақиналанды. Қоныс аударатын құстардың түрлері мен саны анықталды, олардың ұшу мерзімі және қоныс аудару кезеңіндегі жыныстық-жас құрамы анықталды. Олардың ішіндегі ең көбі ауыл қарлығашы (Hirudo rustica) және қарақұйрық (Corvus frugilegus) болды.

Вирустық инфекцияларды анықтау үшін құстардың 6 отрядының 14 тұқымдасына жататын 16 түрдін 424 сынамасы алынды. ПТР скринингінің нәтижесінде ортомиксовирустарға оң реакциялар (А тұмауы вирусының М гені) тек үлкен суқұзғында (9 үлгі ) кездеседі, ал аденовирус геномының фрагментіне сәйкес, үлкен суқұзғындарында (5) және қарабас өгізшағалаларда (6) 11 сынамадан болды. Архивтік деректер негізінде осы түрлердің географиялық байланыстары нақтыланды.

Қазақстан аумағында сақиналы құстардың кездесулері туралы мәліметтер алынды: түзкептер (Жамбыл облысында таңбаланған), екі ақбас қаз (голландиялық сақиналау орталығымен таңбаланған), ақсары (Оңтүстік Африкада таңбаланған), кішкентай аққу (Ресейдің Ямало-Ненец округінде таңбаланған). Қазақстанда қоршалған дала бүркіті Оңтүстік Африкада тіркелген. Түркістан облысынан табылған жас аналық джека Дағыстанда кездесті.

Биылғы жылы GPS таратқыштарынан мәліметтер алынды, таңбаланған құстардың қозғалу жолдарының карталары жасалды: қарабас өгізшағала мен отүйрек. Қазақстандық популяцияда отүйрек қыстайтын жаңа орны – Мырзат өзені аңғары (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы, ҚХР) анықталды. Күзгі көші-қон кезеңінде оның негізгі аялдамалары Эбинур көлі мен Текес өзенінің аңғары.

Қарабас шағала хохотун үшін қыстайтын жер Пәкістандағы Оман шығанағының жағалауы (Шади өзенінің атырауы және Брангали Каер су қоймасы), ал бұл үлгі жазғы кезеңді Зайсан көлінде өткізді.

2022 жылы Чокпакта (Шакпакта) 8 тұқымдастың 61 түрінің 5882 дарасы (Falconiformes, Galliformes, Columbiformes, Cuculiformes, Strigiformes, Caprimulgiformes, coraciiformes, Passeriformes) сақиналанды. Көктемде ең көп сақиналы түр ауыл қарлығашы болды (Hirundo rustica) ‒ 529 дара, бозғылт қарлығаш (Riparia diluta) ‒ 88 дара және сары боздақ (Merops apiaster) – 69 дара. Күзде ең көп – қарақұзғын (Corvus frugilegus) ‒ 2403 дара, шымшық (Fringilla coelebs) ‒ 661 дара, ауыл қарлығашы (Hirundo rustica) ‒ 312 дара, құнақ (Fringilla montifringilla) ‒ 187 дара, сары шақшақай (Motacilla flava) ‒ 176 дара, шауқарға (Corvus monedula) және саяшыл-сарықас (Phylloscopus collybita) ‒ әрқайсысы 164 дара, бозғылт қарлығаш (Riparia diluta) – 110 дара.

Сорбұлақта 2022 жылы сақиналау құстардың ұя салу кезеңінде ғана жүргізілді. Негізгі сақиналы түрлер бұйра бірқазан (Pelecanus crispus), отүйрек (Tadorna ferruginea) және күлгіш (Larus cachinnans) болды.

Алакөл су қоймалары жүйесінде 2022 жылы құстардың 6 түрінің 63 дарасы қоршалған. Сақиналы даралардың саны бойынша ең үлкені бұйра бірқазан болды.

GPS / GSM телеметриясы. 2022 жылы трекерлер 2 құсты белгіледі: үкі (BUBO bubo) және дала бүркіті (Aquila nipalensis). Үкі 2022 жылдың 7 қыркүйегінде белгіленді, алайда одан алынған мәліметтер сол жылдың 15 қыркүйегінде тоқтады. Құсты немесе оның қалдықтарын соңғы орналасқан жеріне іздеу үшін сапар жасалды. Өкінішке орай, құстың ізі табылған жоқ (36-сурет).

Дала бүркітіне трекер 2022 жылдың 17 қазанында орнатылды. Ұзақ күзгі көші-қон алдында бүркіт Оңтүстік Қазақстан аумағында тағы бірнеше күн болды. Содан кейін оның жолы Өзбекстан, Түрікменстан, Ауғанстан және Иран арқылы өтті. Сауд Арабиясының солтүстік-шығысында бүркіт қыстады. 2023 жылдың наурызында көктемгі көші-қон басталды. Оның жолы Кувейт, Ирак, Иран, Түрікменстан, Өзбекстан арқылы қайтадан өтті. Қазақстанда еліміздің оңтүстік шекарасы бойымен ұшып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы өтіп, Қытайдың солтүстігіне шықты. Алайда оның жолы одан әрі өтіп, 2023 жылдың сәуірінен қыркүйегіне дейін құс Батыс Моңғолия аумағында болды.

Құстардағы вирустық инфекцияларды анықтау үшін 2022 жылы 8 отрядтың 23 түрінің 202 дарасынан 404 үлгі алынды.

2023 жылы Чокпакта (Шакпакта) құстардың 11 отрядының 87 түрінің 11 204 дарасы (Falconiformes, Charadriiformes, Columbiformes, Cuculiformes, Strigiformes, Caprimulgiformes, Apodiformes, Coraciiformes, Upupiformes, Piciformes, Passeriformes) сақиналанды. 2023 жылдың көктемінде орнитологиялық станцияның барлық жылдарында алғаш рет титтей-тартар ұсталды (Porzana pusilla). Көктемде сақиналы құстардың ішінде көптеген даралар болды: ауыл қарлығашы (Hirundo rustica) ‒ 707 дара, испан торғайы (Passer hispaniolensis) ‒ 237 дара, қызғылт қараторғай (Sturnus roseus) ‒ 168 дара. Күзгі ұшу кезінде көптеген даралар болды: сары шақшақай (Motacilla flava) ‒ 2125 дара, ауыл қарлығашы (Hirundo rustica) ‒ 1896 дара, сары боздақ (Merops apiaster) ‒ 1146 дара, бозғылт жағалау (Riparia diluta) ‒ 1121 дара.

2023 жылы Алакөл су айдындарының жүйесінде көрнекі есептер жүргізілді: Үлкен және Орта Аралтөбе аралдарында 7 отрядтың (Podicepediformes, Pelecaniformes, Ciconiiformes, Anseriformes, Falconiformes, Charadriiformes, Passeriformes) 39 түрінен 64000-нан астам құс тіркелген. Көлдегі үлкен суқұзғынның (Phalacrocorax carbo) ұя салатын жұптарының саны Алакөл көлінде 700 жұпқа дейін төмендеді, қарабас күлгіштің (Larus ichthyaetus) саны бірдей деңгейде қалды және шамамен 2500-3000 жұпты құрады. 30 жұп шағала (Hydroprogne caspia) және 3 жұп реликті шағала (Larus relictus) ұя салатыны белгіленді.

GPS / GSM телеметриясы. 2023 жылдың қыркүйегінде GPS трекерлері 3 құсқа орнатылды: қарапайым аражегіш (Pernis apivorus), ергежейлі бүркіт (Hieraaetus pennatus), көксары (Buteo rufinus). Екі түрі бойынша көші-қон жолдары және олардың қыстайтын жерлері бойынша деректер алынды. Қарапайым аражегіштің қыстайтын жері-Батыс Эфиопия, оның жолы Батыс Азия елдері арқылы өтті. Ергежейлі бүркіт үшін қыстайтын жер Үндістан болды, ол Қырғызстан, Ауғанстан және Пәкістан арқылы қоныс аударды. Көксарының орналасқан жері туралы ақпарат таңбаланғаннан кейін бір аптадан кейін тоқтады. Оның Қазақстаннан Ауғанстанға жасаған жолы туралы білуге ғана мүмкіндік туды, онда деректер келіп түсуді тоқтатты.

Құстардағы вирустық инфекцияларды анықтау үшін 2023 жылы 6 отрядтың 17 түрінің 107 дарасынан 214 сынама алынды. Зерттеу кезеңінде (2021-2023) жиналған үлгілерде Orthomyxoviridae тұқымдасынан А тұмауы вирусының гендері, Adenoviridae тұқымдасынан Аденовирус және coronaviridae тұқымдасынан Коронавирус оқшауланған. А тұмауы вирусының М гені (Alphainfluenzavirus) 6 түрдің 10 дарасында кездеседі: h13n6 серотипі үлкен суқұзғында (Phalacrocorax carbo) және H5N1 серотипі ‒ аққуда (Cygnus olor), h16n2-күлкіште (Larus cachinnans), белгісіз серотип ‒ алтын ара жегіште (Merops apiaster), қарақұзғын (Corvus frugilegus), сұр қарға (Corvus cornix) және шөлқұнақ (Rhodospiza obsoleta). Аденовирус 3 түрдің 10 дарасында кездеседі: қызғылт бірқазан (Pelecanus endocrotalus), бұйра бірқазан (Pelecanus crispus) және қарабас күлгіш (Larus ichthyaetus).

Құстардың 20 түрінің географиялық байланыстарының түрлік карталары жасалды.

Әзірленді: “Жабайы құстардың вирустық инфекцияларын бақылау және таралуын болдырмау жөніндегі ұсынымдар” ; “Қоныс аударатын құстар түрлерінің популяцияларының жай-күйін, оларды сақтау және ұтымды пайдалану мүмкіндіктерін мониторингілеу жөніндегі ұсынымдар”