«Қаратау юра көлі» – әлемдегі юра дәуірінің жәндіктері сақталған ең ірі орын, Жамбыл және Түркістан облыстарының шекарасында, Қаратау жотасының солтүстік-шығыс етегінде орналасқан. Бұл жер – шамамен 160 миллион жыл бұрын өмір сүрген жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары ерекше жұқа қабатты («қағаз» немесе «балықты») сланецтерде сақталған, Жер шарындағы сирек орындардың бірі. Мұнда мезозой жәндіктерінің 800-ден астам түрі, сондай-ақ Қазақстан аумағында динозаврлар дәуірінде тіршілік еткен птерозаврлар, қосмекенділер мен балықтардың бірегей табылулары белгілі.
Қаратау, Қоныртөбе ауылы маңындағы аңғар (Галкино)
Қаратау тауларындағы жоғарғы юра фаунасы мен флорасының алғашқы орны 1921 жылы инженер А.А. Анискович көмір барлау кезінде тау жотасының оңтүстік-шығыс шетінде, Галкино ауылында (қазіргі Қоныртөбе) ашты. Дәл 100 жыл бұрын, 1925 жылы, осы жерден табылған жәндіктерді сипаттаған алғашқы мақала жарық көрді. Оның авторы – белгілі орыс энтомологы А.В. Мартынов (1879–1938).
Андрей Васильевич Мартынов – Қаратаудағы қазба жәндіктердің алғаш зерттеушісі 
Anaxyela gracilis Martynov, 1925 (Қаратау) – палеонтологиялық деректердегі алғашқы анаксиелид табылуы
XX ғасырда Қаратауда КСРО Ғылым академиясының ондаған экспедициялық отрядтары жұмыс істеп, 20 мыңнан астам қазба үлгілерін жинады, олардың көп бөлігі Мәскеудегі Палеонтологиялық институтта сақталуда. Соңғы онжылдықтарда бұл бірегей шөгінділерді зерттеу іс жүзінде тоқтап қалды.
2025 жылдың мамыр айында, ұзақ уақыттан кейін алғаш рет, Зоология институтының Қаратаудың юралық шөгінділеріне палеонтологиялық экспедициясы өтті. Экспедиция барысында төрт негізгі қималар зерттеліп, 800-ден астам жәндіктер, балықтар мен өсімдіктердің таңбалары жиналды. Бұл – Қазақстандағы Қаратаудың юра фаунасының ең ірі коллекциясы!
Қаратау экспедициясының қатысушылары, 2025 ж. (солдан оңға): Бахтияр Темірханов, Алексей Башкуев, Дмитрий Копылов, Ержан Боранбаев, Александр Храмов 
Қаратаудағы «балықты» сланецтерден юралық организмдерді іздеу
Жиналған үлгілердің ішінде бір ерекше табылыс ғалымдардың назарын бірден аударды. Ол – Anaxyelidae тұқымдасына жататын арақұрттың ізтаңбасы. Бұрын Қаратаудан белгілі болса да, бұл табылыс ерекше – Қазақстандағы алғашқы және әлем бойынша екінші юралық Syntexinae өкілі!
Анаксиелидтер – арақұрттардың реликті тобы. Қазіргі фаунада бұл тұқымдастың тек бір ғана түрі бар – Syntexis libocedrii, Солтүстік Американың ормандарында таралған. Синтексистердің дернәсілдері ашықтұқымды өсімдіктердің сүрегінде дамиды. Ерекше қасиеті – аналықтары жұмыртқаларын тек орман өртіне ұшыраған ағаштарға ғана салады.
Қазіргі кездегі қарапайым жағдайына қарамастан, мезозойдың соңында анаксиелидтер жәндіктердің басым топтарының бірі болған. Юра мен бор дәуірлерінің шөгінділерінен бұл тұқымдастың 50-ден астам түрі белгілі. Ең қызығы, олардың таралу аймағы қазіргі жағдайға мүлдем сәйкес келмейді: табылулардың басым бөлігі Азиядан, ал Америкалардан мүлдем табылған жоқ.
Таксономиялық тұрғыдан анаксиелидтер екі қосалқы тұқымдасқа бөлінеді: юра кезеңінде үстемдік еткен Anaxyelinae және бор дәуірінде алға шыққан әрі бүгінге дейін сақталған Syntexinae. Қаратаудан анаксиелиндердің 21 түрі белгілі, олардың алғашқысы А.В. Мартынов тарапынан 1925 жылы сипатталған. Алайда бұл табылыс – Қаратаудағы алғашқы Syntexinae өкілі. Ол жаңа туыс пен түр ретінде сипатталып, Karasyntexis martynovi деп аталды – Қаратаудың қазба энтомофаунасын алғаш ашқан ғалым құрметіне.
Голотип Karasyntexis martynovi Kopylov et Rasnitsyn, 2025, Қаратау, жоғарғы юра, Қазақстан 
Karasyntexis martynovi Kopylov et Rasnitsyn, 2025 реконструкциясы
Зерттеу нәтижелері бойынша Зоология институтының палеозоология зертханасының меңгерушісі Дмитрий Сергеевич Копылов пен Мәскеудегі Палеонтологиялық институттан Александр Павлович Расницын бірлесіп мақала жариялады: Kopylov, D.S.; Rasnitsyn, A.P. Anaxyelidae of Karatau: 100 Years After. Insects 2025, 16, 943. DOI: 10.3390/insects16090943
Копылов пен Расницынның еңбегі – тек жеке жаңалықты сипаттау емес. Бұл – кең ауқымды ғылыми бағдарламаның бастауы: негізгі қималарды қайта түсіру, ескі типтерді заманауи әдістермен қайта қарау және Қазақстанда Қаратаудың юра фаунасының ұлттық коллекциясын қалыптастыру. Қаратау әлі де құпияға толы: түрлік әртүрліліктің 80%-дан астамы бірлі-жарым табылулардан ғана белгілі, бұл геологиялық қималарда әлі де ашылмаған биологиялық алуандықтың мол екенін көрсетеді.
Зоология институты үшін бұл – символдық әрі практикалық белес: біз ұлттық мұраға қайта ораламыз, Палеонтологиялық институтпен ынтымақтастықты нығайтамыз және отандық палеонтологияны әлемдік деңгейге көтереміз.
Зерттеу «Батыс Тянь-Шаньдағы жабайы жануарлардың кадастрын жүргізуге арналған ақпараттық жүйені әзірлеу» жобасы аясында орындалды (ИРН BR24993060).
«Қаратау юра көлі» ғалымдардың назарында бір ғасырдан бері. Осы уақыт ішінде ондаған мың үлгіден тұратын бай коллекциялар жиналып, 800-ден астам түр сипатталды. Дегенмен бұл орын әлі де көптеген сырларды сақтап отыр, әрі жаңа табылулар болашақ зерттеушілерге құнды материал болмақ.
Фото: Д.С. Копылов, Wikipedia
01.10.2025