Жоба жетекшісі: Бижанова Назерке Әлімқызы
Іске асыру мерзімі: 2023 — 2025 жж.
ИРН: AP19680227
Өзектілігі
Жол құрылымдарының жануарлар популяциясына тигізетін кері әсері қазіргі кезде ғаламдық мәселеге айналды. Орталық Азия елдерінің қарқынды дамуы, Қытай мен Еуропа арасындағы сауданың кеңеюі, пайдалы қазбалар кен орындарының игерілуі автокөлік, темір жолдары және басқа да құрылыстар салуды қажет етеді. Көлік желілері дәстүрлі көші-қон жолдарымен қиылысып, көші-қон ағымын бұзады, мекен ету ортасын бөлшектейді және көбінесе жануарлардың тікелей өліміне әкеледі. Қазақстанда соңғы жылдары жануарлардың көші-қон жолдарын кесіп өтетін жаңа автокөлік және темір жолдары қарқынды салынды, әрі болашақта жобалануда. Олардың ақбөкен популяцияларына, қашықтыққа тұрақты қоныс аударатын тұяқтылардың массивті жəне құнды түріне, əсері ерекше алаңдаушылық туғызады. Жоба осы мәселені шешуге бағытталған.
Жұмыс мақсаты: Қолданыстағы және жоспарланған автокөлік және темір жолдарының және басқа заманауи инфрақұрылым объектілерінің ақбөкен популяцияларына теріс әсерінің деңгейін бағалау жəне жануарларға зиянын азайту немесе болдырмау жөніндегі шараларды əзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін жоба аясында келесі міндеттер қойылды:
1) Қолданыстағы және жоспарланған автокөлік және темір жолдарының орналасуына талдау жүргізіп, ақбөкендердің көші-қон жолдарын қазіргі таңда немесе болашақта кесіп өтетін магистральды жолдарын анықтау.
2) Магистральды жолдардың салынуымен байланысты ақбөкендердің азаю ауқымын анықтау.
3) Мүмкін жол қиылыстарын және жануарларға арналған қиылыстардың оңтайлы орналасуы мен жайлаустыруын анықтау мақсатында көктемгі және күзгі қоныс аударулар кезінде ақбөкендерді жер үсті, әуе арқылы бақылау жүргізу және спутниктік бақылау нәтижелерін талдау.
4) Ақбөкендердің автокөлік және темір жолдарында өлу ауқымын бағалау және қолданыстағы көлік жолдары бойындағы мәселелі аймақтарды анықтау.
5) Үстірттегі және Орталық Қазақстандағы жаңа магистральдар арқылы жануарларға арналған жер өткелдерінің тиімділігін бағалау.
6) Ақбөкен популяциясының зақымдануын болдырмау үшін мекен ету ортасының кейбір маңызды аймақтарында айналма жолдарды (жаңа жолдарды жобалау кезінде) салу мүмкіндігін зерттеу.
7) Автокөлік және темір жолдарының ақбөкен популяциясына теріс әсерін азайту немесе болдырмау бойынша ұсыныстар əзірлеу.
Жобаны жүзеге асырушылар:
Жоба жетекшісі: Бижанова Назерке Әлімқызы, PhD, териология зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-1804-2511, Scopus ID: 57874162200 h-index 2
Жауапты орындаушы: Грачев Алексей Александрович, териология зертханасының меңгерушісі, ORCID ID: 0000-0001-6051-8299 , Scopus ID: 57873983000 h-index 2
Зоология институтының териология зертханасының ұжымы.
Жұмыстың қысқаша нәтижелері:
1. Көлік инфрақұрылымынан келетін қауіптерді талдау: Ведомстволық және меншікті деректерге талдау жүргізілді, ақбөкендердің қоныс аудару жолдарын кесіп өтетін жолдардың проблемалық учаскелері анықталды. Жезқазған-Сексеуіл және Шалқар-Бейнеу теміржолдары ақбөкендердің көші-қонына күрделі кедергіге айналып, дәстүрлі бағыттардың өзгеруіне және көші-қон ұзақтығының қысқаруына әкеліп соқтырғаны анықталды.
2. Қазіргі және тарихи таралуына баға беру: Ақбөкеннің таралу аймағының өзгерістері туралы ретроспективті және заманауи деректер талданды. Қысқартулар браконьерлік, жұт қыстаулары, эпизоотиялар секілді әр түрлі себептерге байланысты болғаны расталды. 2000 жылдардың ортасынан бастап популяция қалпына келе бастады және ауқымы ішінара кеңейді, бірақ ол әлі де бөлшектенген.
3. Тіршілік ету ортасын қысқарту факторларын анықтау: Қазіргі заманғы тіршілік ету ортасының өзгерістеріндегі инфрақұрылымдық кедергілердің рөлі көрсетілген. Бұрын жолдар қосалқы рөл атқарғанымен, соңғы жылдары көші-қонды шектейтін және дәстүрлі қыстауларға қолжетімділікті шектейтін маңызды факторға айналды.
4. Популяцияның мөлшері мен кеңістіктік құрылымы: Жайық, Үстірт және Бетпақдала популяцияларының жер үсті және әуе арқылы бақылау зерттеулері жүргізілді. 2024 жылдың сәуір айында ақбөкенді жыл сайынғы мемлекеттік аэротүсіру жүргізілді. Популяциялардың саны мен аумақтық таралуы туралы деректер жиналды. Шалқар-Бейнеу және Жезқазған-Сексеуіл темір жолдары ақбөкендердің қоныс аудару жолдарын айтарлықтай бұзатыны анықталды.
5. Ақбөкендердің өлу жағдайларын есептеу: 2024 жылдың көктем-жаз мезгілінде 2850 км маршрутты зерттеу жүргізілді. Жайық популяциясында ақбөкендер төлдерінің көліктен өлуінің 11 оқиғасы, сондай-ақ Шұбаркөл-Қызылжар жолындағы пойыздардың соқтығысуы салдарынан ересек ақбөкендердің өлуінің 25 оқиғасы тіркелді. Жол-көлік оқиғалары ГАЖ негізіндегі бірыңғай дерекқорға енгізілді және жұмыс жалғасуда.
6. Салынған өткелдердің тиімділігі: Үстірттегі топырақ өткелдерге 43 фотоқақпан орнатылды. Ақбөкендердің көші-қоны тіркелмеді, бұл олардың тиімсіздігін көрсетеді. Көрнекі бақылаулар арқылы ақбөкендердің Үстірттегі темір жолға 500-1000 м-ден жақын жақындамайтыны, ал темір жол желісінің конструктивтік ерекшеліктері (биік жағалаулар, қоршаулар, электр желілері) жануарларға көрнекі кедергі жасайтыны анықталды.
7. Жер бедерін, көші-қон жолдарын және маусымдық таралуын ескере отырып, жер бетіндегі зерттеулер мен ГАЖ талдауы нәтижесінде Үстірттегі Шалқар-Бейнеу теміржолы арқылы ақбөкендерге арналған өткелдер салудың екі оңтайлы аймағы анықталды.
Барлық бағыттар бойынша жұмыстар 2025 жылдың желтоқсан айына дейін жалғасады. Зерттеу нәтижелері бойынша автомобильдер мен темір жолдардың ақбөкен популяциясына кері әсерін азайту немесе болдырмау, соның ішінде жануарларға арналған өткелдерді оңтайлы орналастыру және орналастыру бойынша ұсыныстар әзірленіп, ұсынылатын болады.
Жариялымдар тізімі:
- Grachev Yu., Bizhanova N., Grachev A. Linear transport infrastructure in saiga antelope (Saiga tatarica) habitats in Kazakhstan // 2nd International Conference on Electrical and Power Engineering ICPE-CA “ASMES 2024: Advanced structures, materials and electrical systems”. – Tulcea, Romania. – 2024. – pp. 47-48.
- Бегилов Т.З., Бижанова Н.Ә., Есжанов Б.Е., Сарсенова Б.Б. Еділ-Жайық популяциясы киіктерінің қазіргі кездегі экологиялық жағдайы және популяцияның тұрақты дамуының мәселелері // ҚазҰУ Хабаршысы. Экология сериясы. – 2024. – Т. 80. – №. 3. – 56-67 б. https://doi.org/10.26577/EJE.2024.v80.i3-06
- Bizhanova N., Grachev A., Rametov N., Baidavletov Y., Saparbayev S., Bespalov M., Bespalov S., Kumayeva I., Grachev Y. Railway and Road Infrastructure in Saiga Antelope Range in Kazakhstan // Diversity, 2025. in-press.
Ақбөкендердің суреттері: Сапарбаев С. және Беспалов С.