Қазақстан жануарларының Қызыл кітабын және сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар бойынша электрондық деректер базасын әзірлеу

Жоба жетекшісі: Ященко Роман Васильевич

Іске-асыру мерзімі: 2023 – 2024жж.

Қызыл кітап жүргізу биологиялық әртүрлілікті сақтауды ескере отырып, экономикалық қызметті реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып табылады. Әлемнің барлық дерлік елдерінде Қызыл кітап (Қызыл тізім) жүргізудің ұлттық жүйелері бар екеніне қарамастан, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлердің өмір сүруіне төнетін қатерлерді бағалаудың жаһандық процесіне аздаған елдер енгізілген, бұл тұрғыда Қазақстан осы дүниежүзілік процестің бір бөлігі болуға тиіс. Осыған байланысты, аталған ғылыми-техникалық бағдарлама сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлерінің өмір сүру қатерлерін бағалау жөніндегі халықаралық критерийлерді қолдана отырып, сондай-ақ Криобиология және ақпараттық технологиялар саласындағы жаңа жетістіктерді пайдалана отырып, ұлттық қызыл кітапты жаңарту үшін қажетті Қазақстан фаунасының сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері популяцияларының қазіргі жағдайы бойынша зерттеулер жүргізуге бағытталған. Ұлттық заңнамаға сәйкес әр 10 жыл сайын ұлттық заңнамаға енгізілген түрлер популяциясының жай-күйін бағалауды жаңарту қажет.

Ғылыми-техникалық бағдарламаның мақсаты: халықаралық табиғатты қорғау одағының жаһандық қызыл тізімін жүргізу жөніндегі халықаралық тәсілдерді қолдана отырып, Қазақстан Республикасы жануарларының Қызыл кітабын өзектендіру және сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлері бойынша олардың ұзақ мерзімді мониторингі үшін негіз ретінде ұлттық электрондық деректер базасын құру болып табылады.

1) ГАЖ технологияларын пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының сирек кездесетін және Құрып кету қаупі төнген жануарлары бойынша электрондық деректер базасының құрылымын әзірлеу және дала жұмыстары барысында алынған деректер банкін заманауи материалдармен толтыру.
2) Ұлттық Қызыл кітапты және жануарлардың жаһандық Қызыл тізімін жүргізу жөніндегі нормативтік-заңнамалық базаны жақындастыру мақсатында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабын жүргізу мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру жөнінде талдау және ұсынымдар әзірлеу.
3) Далалық зерттеулердің нәтижелері негізінде Қазақстанның Қызыл кітабына бұрын енгізілген түрлер популяцияларының қазіргі жай-күйіне бағалау жүргізу, оларды сақтау бойынша ұсынымдар әзірлеу және алдағы 10 жылға осындай популяциялардың даму болжамы.
4) ХТҚО Қызыл тізімінің халықаралық критерийлері мен санаттарын пайдалана отырып, Қазақстан фаунасының эндемикалық, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлеріне бағалау жүргізу.
5) Жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерінің ex situ сақтау жөніндегі жаңа криобиологиялық технологияларды оларды ұзақ мерзімді сақтау және қажет болған жағдайда табиғи экожүйелерде қалпына келтіру мақсатында қолдануды енгізу.
6) Қазіргі заманғы әдістерді (спутниктік таңбалау, сақиналау, фототұтқыштар, дрондар және т.б.) пайдалану негізінде жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерінің популяцияларының жай-күйіне ғылыми негізделген мониторинг жүйесін енгізу.
7) Мемлекеттік өзектендірілген “Қазақстан Республикасының Қызыл кітабын (1-том, Жануарлар) дайындау және басып шығару, сондай-ақ көпшілікке пайдалану үшін “Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы (Жануарлар)” ақпараттық веб-порталын құру.

2023 жылдың қысқаша нәтижелері

Сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлерінің суреттелген тізімі ретінде қызыл кітапты қайта басып шығару мәселесі Қазақстан Республикасының биоалуантүрлілігін сақтау тұрғысынан үлкен маңызға ие.

Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлері бойынша мәліметтер базасы әзірленді, ол мәліметтер келіп түсуіне қарай толықтырылатын болады. Мұндай база алынған мәліметтердің барлық жиынтығын ыңғайлы және жылдам талдауға және популяциялардың жағдайын бақылауға мүмкіндік береді.

Соңғы жүйелі зерттеулерге, ретроспективті талдауға және популяциялардың қазіргі жағдайы туралы деректерге негізделген сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлердің тізімін қайта қарау жүргізілді. Молекулалық-генетикалық зерттеулер таксондардың генетикалық әртүрлілігін анықтауға, олардың жүйелі орналасуын анықтауға мүмкіндік береді және сәйкесінше жануарлардың әртүрлі тізімдеріне, соның ішінде сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлердің тізіміне әсер етеді. Бұл позиция моллюскалар, арахнидтер және кесірткелер үшін анықталды. Нәтижесінде 3 түрдің жүйелі жағдайындағы өзгерістер негізінде.

Нәтижесінде жүйелі жағдайдағы өзгерістер негізінде 3 түрді шығару және 6 түрді енгізу ұсынылады. Сонымен қатар, жәндіктер, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар мен құстардың бірқатар түрлерінің латын/орыс/қазақ атауларына нақтылау енгізілді.

Кең таралу туралы жаңа деректердің арқасында anax imperator Leach, 1815 тізімінен алып тастау ұсынылады, ал жоғары сандар туралы деректердің арқасында красотель Семенова (Calosoma semenovi Motsch.). Популяция/молшылық жай-күйінің таралуы туралы деректердің ұйқылығында сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген 5 түрді тізімге енгізу ұсынылады: Unio pictorum, nelma (Stenodus leucichthys nelma), сондай-ақ қамыс мысық (Felis chaus), қара лашын (Aegypius monachus) және ақбас балық (Gyps fulvus). Сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлердің тізімі 2023 жылдың қарашасында ведомствоаралық комиссияның қарауына және уәкілетті органға бекітуге жіберіледі.

Жануарлардың кейбір сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерінің қазіргі жағдайына бағалау жүргізілді, олардың таралуы, халықтың тығыздығы, көбею ерекшеліктері және шектеу факторлары зерттелді. Жәндіктердің 20 түрі, моллюскалардың 5 түрі, арахнидтердің 3 түрі, балықтардың 13 түрі, қосмекенділердің 2 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 5 түрі, құстардың 12 түрі, сүтқоректілердің 6 түрі бойынша жаңа деректер алынды. Барлық деректер Қазақстанның Қызыл кітабының жаңа басылымының жаңартылған очерктерін жазу кезінде пайдаланылатын болады. Тарату туралы мәліметтер негізінде түрлердің таралу карталарын құру басталды.

Сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлер популяциясының жай-күйін болжау басталды. Rana asiatica диапазонындағы ықтимал өзгерістерді модельдеу жүргізілді, бұл осы түр үшін қолайлы тіршілік ету ортасының ауданы азайғанын көрсетті. Қазірдің өзінде түр Балқаш аймағында табылмайды және оның популяциясы Текес, Кеген және Қарқара таулы аңғарларында шоғырланған. Сонымен қатар, мал жаю теріс әсер етеді, оның шөбі өсімдік жамылғысының деградациясына әкеледі. Ұқсас жағдай басқа құйрықты қосмекендіге – Ranodon sibiricus [99].

Деректер базасын толықтыру және көбеюдің таралуы, саны мен қабілеттері туралы мәліметтер жинау IUCN халықаралық критерийлеріне сәйкес түрлердің санаттарын бағалауға мүмкіндік береді. 2023 жылы мұндай талдау көптеген түрлерден басталып, балықтар үшін іс жүзінде аяқталды. Омыртқасыздар үшін бастапқы бағалау 2013 жылы жасалды [23]. ал 2024 жылы бұл санаттар қосымша мәліметтер негізінде нақтыланатын болады.

Ұзақ мерзімді сақтау, молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізу, гермоплазманы қолдану бойынша криобиологиялық зерттеулер жүргізу үшін омыртқалы жануарлардың 12 түрінің соматикалық жасушалары мен гермоплазмасының криобанкі құрылды: қар барысы (Panthera uncia) (фибробласттар); түркістан сілеусіні (Linx linx isabellinus) (фибробласттар); манул (Felis manul) (фибробласттар); Бұхара бұғысы (cervus elaphus bactrianus) (фибробласттар); сұр монитор кескіні (Varanus griseus) (фибробласттар); сары пусик (Ophisauraus apodus) (фибробласттар); балқаш алабұғасы (Perca schrenkii) (фибробласттар, сперматозоидтар); маринка (Schizothorax argentatus) (фибробласттар); ақбөкен (saiga tatarica) (фибробласттар); Үнді кірпісі (hystrix indica) (фибробласттар); Орталық Азия бақасы (Rana asiatica) (фибробласттар); Құлан (Equus hemionus) (фибробласттар). Бақылаудың заманауи әдістері – фототұтқыштар, спутниктік таңбалау, дрондар, тепловизорлар және т.б. кешенін 2024 жылы Қазақстан Республикасының ЕҚТА аумақтарында енгізу жоспарлануда.

Жарияланған жұмыстардың тізімі:

Шетелдік басылымдар

1. Jashenko R., Tanabekova G., Lu Z. Assessment of Biological and Ecological Characteristics of Sievers Apple Tree Pests in Trans-Ili Alatau, Kazakhstan //Sustainability. – 2023. – Т. 15. – №. 14. – С. 11303. Q2 (85%) https://doi.org/10.3390/su151411303
2. Babushkin E. S., Andreeva S. I., Nekhaev I. O., Vinarski, M. V. The “Minor Water Bodies” and Their Malacofauna: Are Freshwater Gastropod Communities Usable for Habitat Classification? // Water. – 2023. – 15(6). – 1178. Q2 (85%) https://doi.org/10.3390/w15061178
3. Zhigailov A.V., Perfilyeva Y.V., Ostapchuk Y.O., Kan S.A., Lushova A.V., Kuligin A.V., Ivanova K.R., Kuatbekova S. A., Abdolla N, Naizabayeva D.A., Maltseva E.R., Berdygulova Zh.A., Mashzhan A.S., Zima Yu.A., Nizkorodova A.S., Skiba Yu.A., Mamadaliyev S.M. Molecular and serological survey of bovine viral diarrhea virus infection in cattle in Kazakhstan // Research in Veterinary Science. – 2023. – Vol. 162. – 104965. https://doi.org/10.1016/j.rvsc.2023.104965 (Scopus, Q1).
4. Kabak, I.I., Liang, H.-B. 2023. A new subspecies of the ground-beetle Calosoma (Callisthenes) elegans (Kirsch, 1859) from China (Coleoptera, Carabidae). Entmological Review 103 (3): 320–322. https://doi.org/10.1134/S0013873823030089 (Scopus 19%)
5. Ualiyeva D., Liu J., Dujsebayeva T., Li J., Tian L., Cai B., Zeng X., Guo X. Genetic Structure and Population History of the Zaisan Toad-Headed Agama (Phrynocephalus melanurus) Inferred from Mitochondrial DNA COI Segments // Animals 2023-2024. (В печати).

Отандық басылымдар

1. Озерский П.В. Опыт использования интернет-контента в анализе распространения редких и нуждающихся в охране видов насекомых // Современные достижения в биомедицине и экологии, 20 апреля 2023 г. – Алматы, 2023. – 339-345.

• 

• 

• 

•