Жоба жетекшісі: Сулейменов Маратбек Жаксыбекович
Іске асыру мерзімі:
Өзектілігі:
Соңғы жылдары шаруашылық жағдайлардың өзгеруіне және өңделмеген жерлер аумағының ұлғаюына байланысты жануарлардың қансорғыш ауруларын тасымалдаушы қансорғыш кенелер популяциясының күрт өсу үрдісі байқалды, соның салдарынан қансорғыштардың жаңа ошақтарының пайда болуы байқалады. Әдеби деректерге сүйенсек, Қазақстанның оңтүстігінде қан сорғыш кенелердің 35 түрі тіркелген. Ірі қара малда иксод кенелерінің 13 түрі тіркелген. Жыл сайын Жамбыл және Түркістан облыстарында ауыл шаруашылығы жануарлары арасында қан паразиттік аурулардың (пироплазмоз, тейлериоз, нотталиоз, трипаносомоз, анаплазмоз) өршуі байқалады. Бірнеше жылдар бойы кенелерді жоюға бағытталған іс-шаралардың негізі ауылшаруашылық жануарларын, мал аулаларын сулы ерітінділермен, эмульсиялармен немесе акарицидтік препараттардың суспензияларымен өңдеу болды. Жануарларды дезакаризациялау үшін әр уақытта фосфорорганикалық препараттар (хлорофос, трихлорметафос-3, циодрин және басқалары), карбамат қосылыстары (севин, дикрезил және басқалар) ұсынылды. Соңғы жылдары жаңа инсектоакарицидтік препараттар қолданылады (индицид, бутокс және т.б.). Алайда, қолданылатын препараттар жануарларға зиянды болып шықты, олардың барлығы дерлік белгілі бір дәрежеде сүтпен шығарылады, жануардың денесінде ұзақ уақыт сақталады. Сонымен қатар, акарицидтердің көпшілігінің кемшілігі 6-7 күннен аспайтын тері-шашқа жұмыс ерітінділерінің немесе эмульсиялардың қысқа қалдық әсері болып отыр. Осыған байланысты шаруа қожалықтарының мамандары жаз бойы жануарларды акарицидтік препараттармен апта сайын емдеуге мәжбүр болады, бұл препараттардың көп жұмсалуына, жануарларды өңдеуге кететін шығындарға, сондай-ақ акарицидтердің қалдықтарымен қоршаған ортаның ластану қаупіне әкеледі. Сонымен қатар, бір белсенді затты қамтитын акарицидтер әдетте жеткілікті тиімділікке ие емес. Әр түрлі әсер ету механизмі бар ингредиенттердің комбинациясы сенімді ғана емес, сонымен қатар дәріге төзімділіктің дамуын азайтады. Кенелердің аталған ерекшеліктерін есепке алмай жүргізілетін іс-шаралар кешенді интеграцияланған тәсілсіз тиісті әсер етпейді. Ол үшін шағын және ірі шаруа қожалықтары үшін үнемді жаңа, экологиялық қауіпсіз, ұзақ әсер ететін акарицидтік препараттарды әзірлеу қажет.
Жобаның мақсаты: иксод кенелерінің түрлік құрамын зерттеу және жануарларды жануарлардың ең көп таралған эктопаразиттерінен қорғаудың тиімді, экологиялық қауіпсіз құралын жасау.
Жобаның міндеттері
- Қолда бар әдеби көздерді іздеу және талдау, Зоология институтының паразитологиялық мұражайының және М. Айкимбаев атындағы аса қауіпті инфекциялар Ұлттық ғылыми орталығының коллекциялық материалдарын өңдеу.
- Қазақстанның оңтүстігіндегі иксод және аргас кенелерінің түрлік құрамын зерделеу.
- Ұзақ әсер ететін акарицидтік препаратты әзірлеу.
- Инсектоакарицидтік белсенділікті және әзірленген препараттардың тиімділігін зерттеу.
Жоба нәтижелері:
Экспедициялық сапарлар барысында ауыл шаруашылығы жануарларынан материалдар жиналды. Жамбыл облысындағы Байзақ және Жамбыл аудандарында жануарлардың жалпы саны 10-нан 22,71% – ға дейін болды. Кенелердің түрлік құрамы ең көп таралғаны Hyalomma anatolicum және Hyalomma scupense түрлері екенін көрсетті. Түркістан облысындағы Бәйдібек ауданында және Шымкент қаласының маңында жануарлардың жалпы өсімі 34% – ға дейін құрады. Кенелердің түрлік құрамы Hyalomma anatolicum, Hyalomma scupense түрлерінің басым екенін көрсетті. Dermacentor, Hyalomma detritum туысының кенелері бір данада тіркелген.
Акарицидтік агенттерді іздеу үшін кенелерге әсер ететін және белсенді заттың концентрациясын анықтайтын заттар құрамының бірнеше нұсқалары жасалды. Жамбыл облысының шаруашылықтарында акарицидтік препарат 70-тен 83,2% – ға дейін, ал Түркістан облысында препараттың тиімділігі 71-ден 89,2% – ға дейін көрсетті. Жамбыл облысында акарицидтік құралдың тиімділігі 76-дан 90,2% – ға дейін, ал Түркістан облысында 71-ден 89,2% – ға дейін болды.
Алынған мәліметтерге сүйене отырып, осы препараттарды жануарлардың эктопаразиттерін емдеу және алдын алу үшін қолдануға кеңес беруге болады. Жануарлардың эктопаразиттерін емдеу мен алдын алудың әзірленген әдістерін қолдану мал басының сақталуын қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар, жануарлардың эктопаразиттермен сырқаттанушылығының айтарлықтай төмендеуіне әкеледі, сондай – ақ табиғатта тасымалдаушы кенелердің санын реттеуді жүзеге асырады.
Жарияланған жұмыстардың тізімі:
- Asem B. M. et al. Ixodid Ticks: Epizootic Status and Methods for Tick Population Size reduction // Online Jornal of Biological Sciences 2020,20 (4): – P. 166-175.
- Мыржиева А.Б., Сулейменов М.Ж., Жантелиева Л.О. «Тұрап» шаруашылығындағы ірі қара малдың тейлериозының таралуы // Журнал Вестник Государственного университета имени Шакарима. – Семей № 3(91), 2020 ISSN 1607-2774. – С. 347-350.
- Мыржиева А.Б.,Сулейменов М.Ж.,Ugur Uslu, Ибажанова А., Жантелиева Л.О. Duration of acaricidal action the drug kenem and economic justification for the protection of cattle from ixodic mites // Журнал Ізденістер, нәтижелер – Исследования, результаты № 1, 2021 (89) ISSN 2304-3334. – С. 80-91.
- Сулейменов М.Ж., Жантелиева Л.О., Мыржиева А.Б. Профилактика арахнозов животных на юге Казахстана // Методические рекомендации. – Алматы, 2021.
Пайдалы модель патенттері:
- Сулейменов М.Ж., Жантелиева Л.О., Мыржиева А.Б. Акарицидный препарат в форме дуста против арахнозов животных. Патент №6062 на полезную модель от 18.02.2021 г.
- Сулейменов М.Ж., Жантелиева Л.О., Мыржиева А.Б. Акарицидное средство в форме дуста против арахнозов животных. Патент №6096 на полезную модель от 28.05.2021 г.