“Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жәндіктер фаунасының әртүрлілігін бағалау, оны мониторингілеу, сақтау және орнықты пайдалану

Жоба жетекшісі: Кадырбеков Рустем Хасенович

Іске асыру мерзімі: 2021-2023 жж.

Өзектілігі:

Омыртқасыздар Қазақстан жануарларының барлық түрлерінің 90% – дан астамын құрайды. Қазіргі жағдайда биологиядағы басты әлемдік басымдықтардың бірі биологиялық әртүрлілікті сақтау және қорықтарда, табиғи саябақтарда, резерваттарда жануарлар мен өсімдіктер әлемін түгендеу мәселесі болып табылады. Ерекше қорғалатын аумақтардағы жәндіктер фаунасын түгендеу Азия, Америка, Африка, Еуропа және Австралияның көптеген елдерінде энтомологияның басым бағыты болып табылады. Бұл жұмыстар Қазақстанда да белсенді жүргізілуде.

Қазіргі уақытта Қазақстанда Ақсу – Жабағылы, Алматы, Барсакелмес, Наурызым, Қорғалжын қорықтарындағы жәндіктер фаунасы азды-көпті түгенделген. Соңғы 11 жылда ҚР БҒМ ҒК “Зоология институты” РМК энтомология бөлімі мамандарының үлесімен “Алтын Емел”, “Шарын”, “Сайрам-Өгем”, “Жоңғар-Алатау” мемлекеттік ұлттық табиғи парктерінде және “Қаратау” мемлекеттік табиғи қорығында жәндіктер фаунасына түгендеу жүргізілді. Яғни, қолда бар 23 ірі ЕҚТА-ның тек 10 жәндіктер фаунасына түгендеу жүргізілді.

Соңғы құрылған ЕҚТА-ның – “Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркі де шекті емес. Саябақ Қазақстан Үкіметінің 2018 жылғы 27 маусымдағы №382 Қаулысына сәйкес құрылған. Ол Тарбағатай жотасының оңтүстік беткейінің, сондай-ақ Қарабас және Арқалы тауларының және Үржар, Қатынсу, Емел өзендерінің аңғарларының табиғи жүйелерін сақтау үшін құрылған. Қорғалатын аумақ 143550,5 га құрайды. Тек Қазақстан бойынша шолу жұмыстары бар, (бітелер, цикадалар, жартылай қатты қанаттылар, пластинкалы қоңыздар, жапырақ-қоңыздар, ағаш-қоңыздар, бүркіт-қоңыздар, өлі-қоңыздар, күндізгі көбелектер, қазғыш аралар) онда осы тау жотасының жәндіктерінің жекелеген топтары бойынша фрагменттік деректер бар. Сонымен қатар, бұл жотаның жәндіктері, басқа да оңтүстікте болатын жәндіктер сияқты Орта Азия тау жүйелері үшін тар жергілікті түрлердің едәуір жоғары пайызына тән, олардың таралу аймақтары Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінен аспайды. Осылайша, “Тарбағатай” МҰТП жәндіктер фаунасы бай және ерекше, және оны түгендеу жоғарыда аталған сәттерді ескере отырып, үлкен ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады.

Жобаның мақсаты “Тарбағатай” МҰТП жәндіктерінің түрлік әртүрлілігін түгендеу, олардың экологиясы мен биологиясының ерекшеліктерін анықтау, таңдалған модельдік түрлерге ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг негіздерін жасау, оларды сақтау және орнықты пайдалану бойынша ұсынымдарды әзірлеу және енгізу, жәндіктердің одан әрі ұзақ мерзімді экологиялық мониторингі бойынша жұмыс істеу үшін табиғи парктің ғылыми персоналын дайындау болып табылады.

Жобаның міндеттері:

Табиғи парк аумағында тұратын мәлімделген таксондардағы (Insecta: Orthoptera, Mantodea, Blattoidea, Phasmoptera, Dermaptera, Hemiptera, Heteroptera, Coleoptera, Hymenoptera, Lepidoptera, Diptera) жәндіктердің түрлік құрамын анықтау.
Қорғалатын аумақта өмір сүретін зерттелетін жәндіктер топтарының таксономиялық әртүрлілігін экономикалық қызметтің әсеріне ұшыраған іргелес аумақтармен салыстыру.
“Тарбағатай” МҰТП негізгі экожүйелерінде зерттелетін жәндіктер топтарының таралу ерекшеліктерін, экологиясын және биологиясын анықтау.
Зерттеу аймағындағы жәндіктердің экономикалық маңыздылығын анықтау.
Қызыл кітапқа жататын, реликті және тар жергілікті түрлерді анықтау.
Экожүйелердің жай-күйін ұзақ мерзімді экологиялық бақылау қажеттіліктері үшін модельдік түрлерді таңдау.
Ұзақ мерзімді мониторинг үшін ең қолайлы есеп алаңдарын таңдау.
Энтомофаунаның жай-күйін ұзақ мерзімді мониторингілеу бойынша жұмыстар үшін табиғи парк инспекторларының тренингтерін өткізу.
Зерттелетін жәндіктер топтарының мәліметтер базасын құру.
Энтомологиялық туристік маршруттар мен соқпақтарды әзірлеу, табиғи экожүйелердің экономикалық тиімділігін бағалау.
“Тарбағатай” МҰТП жағдайында зерттелетін жәндіктер топтарын түрлердің әртүрлілігін сақтау және теңгерімді пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу.

Күтілетін нәтижелер:

2021 жыл

Ретроспективті және заманауи материалдарды қолдана отырып, жәндіктердің таксономиялық құрамын анықтаудың басталуы. Олардың аннотацияланған тізімдерін жасау, жәндіктердің саябақтың экожүйелері бойынша таралуын бақылау және есепке алу, олардың ең жоғары түр концентрациясының орындарын анықтау және экономикалық маңызды түрлердің шеңберін анықтау басталады. Сондай-ақ, Қызыл кітапқа жататын, реликті және тар жергілікті түрлерді олардың саябақ аумағында таралуы және олардың салыстырмалы саны бойынша зерттеуді бастау жоспарлануда. Ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг және модельдік алаңдар қажеттіліктері үшін жәндіктердің модельдік түрлері таңдалады. Сонымен қатар, Exeel бағдарламасында мәліметтер базасының кестелік формасы жасалады және оны толтыру басталады. SCOPUS дерекқор журналында 1 жарияланым (50 процентиль) шығады деп жоспарлануда.

2022 жыл

Табиғи парк жәндіктерінің таксономиялық құрамын анықтау жалғасуда. Олардың аннотацияланған тізімдерін жасау, жәндіктердің парк экожүйелері бойынша таралуын бақылау және есепке алу, олардың неғұрлым жоғары түрлік шоғырлану орындарын анықтау және шаруашылық маңызды түрлерінің шеңберін айқындау жалғасады. Сондай-ақ, Қызыл кітапқа жататын, реликті және тар жергілікті түрлерді олардың саябақ аумағында таралуы және олардың салыстырмалы саны бойынша зерттеу жалғасады. Ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг қажеттіліктері үшін жәндіктердің үлгілік түрлерін іріктеу жалғасады және үлгілік алаңдарды іріктеу аяқталады. Exeel бағдарламасында мәліметтер базасының кестелік нысанын толтыру жалғасады. 1 басылым (Scopus Q3) және 1 басылым КОКСОН базасының журналына шығады деп жоспарлануда. Монография шығарылады.

2023 жыл

Табиғи парк жәндіктерінің таксономиялық құрамын анықтау аяқталды. Олардың аннотацияланған тізімдерін жасау, жәндіктердің парк экожүйелері бойынша таралуын бақылау және есепке алу, олардың неғұрлым жоғары түрлік шоғырлану орындарын анықтау және шаруашылық маңызды түрлердің шеңберін айқындау аяқталады. Сондай-ақ, Қызыл кітапқа жататын, реликті және тар жергілікті түрлерді парк аумағында олардың таралуы және олардың салыстырмалы саны бойынша зерттеу аяқталады. Ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг қажеттіліктері үшін жәндіктердің модельдік түрлерін таңдау аяқталады. Энтомофаунаның жай-күйіне ұзақ мерзімді мониторинг жүргізу бойынша жұмыстар үшін табиғи парк инспекторларының тренингтері өткізілетін болады. Энтомологиялық туристік маршруттар мен соқпақтар әзірленеді, табиғи экожүйелердің үнемділігін бағалау аяқталады. “Тарбағатай” МҰТП жағдайында түрлердің әртүрлілігін сақтау және зерттелетін жәндіктер топтарын теңгерімді пайдалану бойынша ұсыныстар әзірленетін болады. Exeel бағдарламасында мәліметтер базасының кестелік нысанын толтыру аяқталады. 2 басылым (Scopus Q2, Q3) және 1 басылым КОКСОН базасының журналына шығады деп жоспарлануда. Ұжымдық монография шығарылады.

Члены рабочей группы:

ҒЗЖ басшысы, бғқ, б.ғ.д. Кадырбеков Р.Х.
https://orcid.org/0000-0003-0550-3697, SCOPUS ID 15729394100
Аға ғылыми қызметкер, б.ғ.к. Тлеппаева А.М.
https://orcid.org/0000-0002-9754-2177
Аға ғылыми қызметкер, б.ғ.к. Златанов Б.В.
https://orcid.org/0000-0002-2858-5595
Аға ғылыми қызметкер, б.ғ.к. Таранов Б.Т.
https://orcid.org/0000-0001-6181-3118
Аға ғылыми қызметкер, б.ғ.к. Каримова Д.Б.
https://orcid.org/0000-0002-9946-052Х
Ғылыми қызметкер Колов С.В.
https://orcid.org/0000-0002-2731-0928, SCOPUS ID 57189239934
Кіші ғылыми қызметкер Егоров П.В.
https://orcid.org/0000-0001-7686-6845
Кіші ғылыми қызметкер Рахимов Р.Д.
https://orcid.org/0000-0001-5650-7239
Инженер Цой И.О.
https://orcid.org/0000-0003-1234-7952
Инженер Рощектаева Е.А.

2021 жылғы нәтижелер

2021 жылға жоспарланған жұмыс көлемі сәтті орындалды. 1560 әдеби дереккөз қаралды, оның 330-нан Тарбағатай жәндіктері туралы мәліметтер табылды. Әдеби деректерге сүйенсек, 726 туыс, 78 тұқымдастан және 7 отрядтан тұратын 1342 жәндіктер түрінен тұратын табиғи парк аумағында тіршілік ететін жәндіктер түрлерінің алдын-ала жүйелі тізімі жасалған. “Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық саябағында және оған іргелес аумақтарда мекендейтін жәндіктердің түрлік құрамын түгендеу басталды. “Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің негізгі экожүйелерінде жәндіктердің таралу ерекшеліктері, салыстырмалы саны, экологиясы және биологиясы туралы деректер жиналды. Үлгілік түрлердің (88 түрдің), есептік мониторингтік алаңдардың (4), ауыл шаруашылығы (78) және орман зиянкестерінің (26) тізімдері құрылды, Тарбағатай жотасының 8 тар жергілікті эндемик немесе субэндемик түрлері анықталды. 3 түрі табылды: Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген боливария дәуіті (Bolivaria brachyptera), дала кергісі (Saga pedo), дала сколиясы (Scolia hirta). Жәндіктердің анықталған түрлері бойынша мәліметтер базасы әзірленіп, толтырыла бастады. 2021 жылы 1 мақала (Scopus Q3) КОКСОН дерекқорына кіретін 1 мақала жарияланды.

2021 – 2023 жылдардағы нәтижелер

2021-2023 жылдары жобада жарияланған жәндіктердің келесі он таксоны бойынша зерттеулер жүргізілді: инеліктер тұқымдасы (Odonata), дәуіттер (Mantodea), фасматидтер (Phasmoptera), есекқұрттар (Dermaptera), тура қанаттылар (Orthoptera), жартылай қатты қанаттылар (Hemiptera), қатты қанаттылар (Coleoptera), қабыршаққанаттылар (Lepidoptera), жарғаққанаттылар (Hymenoptera), қос қанаттылар (Diptera). 2021-2023 жылдардағы зерттеу нәтижелері бойынша “Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде 10 отрядқа, 103 тұқымдасқа, 809 туысқа жататын 1409 түрі анықталды.

Алғаш рет 2021-2023 жылдары “Тарбағатай” табиғи паркі үшін көрсетілген жәндіктердің 379 түрі (анықталған фаунаның 26,7%): тура қанаттылардың 27 түрі (Orthoptera, Mantodea, Dermaptera), бітенің 45 түрі (Hemiptera, Aphidomorpha), цикаданың 1 түрі (Hemiptera, Cicadoidea), қатты қанаттылардың 67 түрі (Coleoptera), ағаш-қоңыздарының 26 түрі (Coleoptera, Сerambycidae), алтын қоңыздардың 25 түрі (Coleoptera, Buprestidae), шабандоз-ихневмонидтердің 25 түрі (Hymenoptera, Ichneumonidae), шабандоз-браконидтердің 13 түрі (Hymenoptera, Braconidae), антофильді шыбындардың 150 түрі (Diptera: Bebbionidae, Stratiomyidae, bombyliidae, syrphidae, Conopidae, Tachinidae).

Шығыс Қазақстан фаунасы үшін алғаш рет жәндіктердің 22 түрі көрсетілген: Chaetosiphella berlesei, Chaitophorus salijaponicus szelegiewiczi, Liosomaphis atra, Lepidaphis deformans, Impatientinum asiaticum asiaticum, Macrosiphoniella stageri (Hemiptera, aphidomorpha), julodis variolaris, Acmaeoderella plavilshikovi, sphenoptera basalis basalis, S. puberula, S. Aeneomicans, S. Pilipes, S. exarata, Sphenoptera orichalcea, Anthaxia kuldjensis, Trachypteris picta picta, Agrilus validiusculus, Agrilus morawitzi (Coleoptera, Buprestidae), Neoplocaederus scapularis, Molorchus schmidti, Tetrops elaeagni, Agapanthia obydovi (Coleoptera, Cerambycidae).

Қазақстан фаунасы үшін алғаш рет Хerobion hortobagyi (Hemiptera, Aphidomorpha), Diaclina testudinea, Тrixagus obtusus қатты қанатты жәндіктерінің 4 түрі көрсетілген: (Coleoptera), Sphenoptera eugena (Coleoptera, Buprestidae).

Ғылым үшін 4 жаңа таксондар сипатталған Leptacoenites tarbagataicus (Hymenoptera, Ichneumonidae), Eumerus aristatus karabasensis, E. kolovi (Diptera, Syrphidae), Рhysocephala zhanylkan (Diptera, Conopidae). Басқа таксономиялық топтарда әлі жарияланбаған жаңа таксондар да бар.

Саябаққа іргелес аумақтарда адамның экономикалық белсенділігі нәтижесінде жәндіктердің түрлік әртүрлілігінің кедейленуі және эвритоптардың, әдетте, зиянды түрлердің көбеюі байқалады. Сонымен қатар, ауылшаруашылық дақылдары үшін емес, жайылымдар үшін пайдаланылатын аумақтарда қорғалатын аумақта әлі табылған жәндіктердің 33 түрі табылды. Олардың арасында тар эндемикалық түрлер де бар.

Алайда, саябақта анықталған жәндіктердің таксономиялық әртүрлілігі Тарбағатай жотасының энтомофаунасының барлық әртүрлілігін толық көрсетпейді.

Бір данада кездесетін жәндіктердің 8 Қызыл кітап түрі анықталды: күзетші император (Anax imperator), боливария дәуіті (Bolivaria brachyptera), дала кергісі (Sago pedo), түйіршікті шегіртке (Deracanthina granulata), қара қанатты шегіртке (Ceraeocercus fuscipennis fuscipennis), сервилла севчук шегірткесі (Оnconotus servillei), нүктелі қаңқыз (Sthetorus pusillus), дала сколиясы (Scolia hirta).

Ұлттық табиғи парк аумағында Тарбағатай жотасының эндемикалық немесе субэндемикалық жәндіктерінің 50 түрі мен түр тармақтары бар: Idiocerus sauricus (Hemiptera, Cicadoidea), Nebria (Pseudonebriola) saurica, Сarabus (Morphocarabus) tarbagataicus tarbagataicus, C. (M.) tarbagataicus dshungaricus, C. (M.) tarbagataicus pietrorattii, C. (M.) mandibularis mandibularis, C. (Trachycarabus) planarius, Trechus tarbagataicus, T. stipraisi stipraisi, T. stipraisi naiman, T. stipraisi usun, Pterostichus (Petrophilus) mellyi, P. (P.) tarbagataicus, Cymindis (Paracymindis) tarbagataica (Coleoptera, Carabidae), Dorcadion (Acutodorcadion) urdzharicum, D. (A.) natali, D. (A.) songaricum, Politodorcadion eurygyne, P. ribbei ribbei, P. ribbei bobrovi, Eodorcadion (Ornatodorcadion) brandti, Agapanthia (Epoptes) alternans tarbagataica (Coleoptera, Cerambycidae),Cupido tuzovi, Rhymnaria urru (Lepidoptera, Lycaenidae), Athaumasta tarbagata (Lepidoptera, Noctuidae), Leptacoenites tarbagataicus (Hymenoptera, Ichneumonidae), Eumerus aristatus karabasensis, E. kolovi (Diptera, Syrphidae), Physocephala zhanylkan (Diptera, Conopidae), Arnoldiola marikovskii, Arthrocnodax berteroaphilus, Bremiola tarbagataica, Contarinia calophacae, Cotoneasteromyia cotoneasteris, Dasineura calophacifoliae, D. cerastiiflora D. copiosa, D. potentillaeflora, D. tragopogonicola, Jaapiella calophaciflorae, J. jurineae, J. loniceriflora, J. plantaginicola, J. tarbagataica, Macrolabis calophacae, M. cotoneasteris, M. pedicularidis, M. taraxaci, Lasioptera tarbagataica, Seriphidomyia (Polynomyia) rerichi (Diptera, Cecidomyidae). Бұл анықталған жәндіктер фаунасының 3,3 % құрайды және осы ерекше қорғалатын аумақтың жәндіктер фаунасының айтарлықтай ерекшелігін көрсетеді.

Ұлттық табиғи парктің аумағы келесі 7 табиғи тік белдеулер мен экожүйелерді қамтиды, бірақ, өкінішке орай, жәндіктердің таралуын тек кейбір табиғи экожүйелермен өте жақсы байланысқан таксономиялық топтарда (бітелер, цикадалар, ағаш-қоңыздар, алтын-қоңыздар, күндізгі көбелектер) қарастыруға болады.

Түрлердің ең үлкен әртүрлілігі таулы бұта-дала белдеуімен (262 түрі) және құрғақ аласа таулармен сипатталады, олар бірдей дала, бірақ теңіз деңгейінен сәл төмен (243 түрі). Құрғақ таулы шөлдерде (132 түрі) және гумидті орта таулы биоценоздарда аз түрлер анықталды: табиғи парк аумағында жақсы анықталған азондық таулы-жайылмалы ормандар (133 түрі), орта таулы шөпті шалғындар (139 түрі), жапырақты-орман белдеуі (110 түрі). Әрі қарай, климаттық тұрғыдан әлдеқайда қатал биік таулы аймақта фитофагты жәндіктердің таксономиялық әртүрлілігі айтарлықтай төмендейді (80 түрі). Бұл белдеуде негізінен орта таулы шөпті шалғындарға тән, бірақ қысқартылған түрлер құрамындағы фитофаг жәндіктерінің түрлері бар.

Ландшафттың тік-аймақтық таралуы бойынша жәндіктердің анықталған түрлері төрт аймаққа бөлінеді: шөлдер, құрғақ аласа таулар, орта таулар, биік таулар.

Жәндіктердің ең жоғары түрлерінің әртүрлілігі орта тау белдеуінде (767 түрі) және құрғақ аласа тауларда (755 түрі) тіркелген. Бұл айтарлықтай заңды және Тарбағатай жәндіктер фаунасына тән белгі болып табылады. Аймақтық шөлде жәндіктердің түрлері аз (379 түрі) анықталды, бірақ тұтастай алғанда бұл солтүстік шөлдер үшін жоғары көрсеткіш. Жәндіктердің ең аз түрі биік тауларда (142 түрі) байқалды, бірақ осы тік белдеудегі жәндіктердің түрлерінде осы тау жотасының ерекшелігін анықтайтын эндемикалық жәндіктердің көптеген түрлері шоғырланған.

Анықталған жәндіктер түрлерінің салыстырмалы көптігін біз үш балдық шкала бойынша бағаладық: жаппай, қарапайым, сирек.

Егер зерттелетін жәндіктердің барлық отрядтары бойынша салыстырмалы санның барлық сандық деректерін қосатын болсақ, онда анықталған жәндіктердің 1409 түрінің ішінде ‒ 169 түрі (анықталған түрлердің әртүрлілігінің 12,1%) жаппай, әдеттегі түрлерге – 733 (52,5%), сирек түрлерге – 583 (35,6%) жатады.

Осылайша, жаппай түрлердің пайызы аз, анықталған жәндіктер фаунасының 12% – дан астамы. Анықталған фаунаның жартысынан көбі (53,4%). Сирек кездесетін түрлер анықталған фаунаның үштен бірінен астамын құрайды (35.6%).

Жәндіктердің трофикалық мамандануы тек фитофагты жәндіктердің кейбір таксондары бойынша егжей-тегжейлі жасалады (цикадалар, бітелер, златка қоңыздары, ағаш-қоңыздар, күндізгі көбелектер) оларды біртұтас трофикалық топтарға бөлуге болады. Нәтижесінде біз келесі көріністі көреміз: фитофагты жәндіктердің таңдалған топтарының ішінде: полифагтар ‒ 40 түр (10,7 %), кең олигофагтар ‒ 47 түр (13,2 %), олигофагтар – 77 (20,00 %), тар олигофагтар ‒ 139 (37,3 %), монофагтар ‒ 70 (18.8%) (сурет. 5).

Тиісінше, жоғарыда аталған жәндіктердің трофикалық топтарының арасында Тарбағатай жотасы мен табиғи саябақта олигофагтар мен тар олигофагтар айтарлықтай басым екенін көреміз.

Жәндіктердің шаруашылық маңызын қарау кезінде табиғи парк аумағында ауыл шаруашылық зиянкестерінің 65 түрі, орман зиянкестерінің 42 түрі анықталды. 7 қан сорғыш түрлер, шабандоз- ихневмонидтердің 48 түрі (Hymenoptera, Ichneumonidae) (25 түрі), браконидтер (Hymenoptera, Braconidae) (14 түрі), афидидтер (Hymenoptera, Aphidiidae) (9 түрі) ‒ жәндіктердің санын азайтатын энтомофагтар – орман және ауылшаруашылық зиянкестері, қатты қанаттылардан (Coleoptera), қабыршақ қанаттылардан (Lepidoptera) және жартылай қатты қанатты (Hemiptera) жәндіктер.

Гүлді өсімдіктердің өнімділігін арттыратын тозаңдандыратын жәндіктердің үлкен шеңбері анықталды. Олар қабыршаққанаттылар тұқымдасы (Lepidoptera: Erebidae, Hesperiidae, Lycaenidae, Noctuidae, Nymphalidae, Papilionidae, Pieridae, Satyridae), жарғаққанаттылар (Hymenoptera: Braconidae, Icchneumonidae) және қосқанаттылар (Diptera: Bibionidae, Stratiomyidae, Conopidae, Bombyliidae, Syrphidae, Tachinidae) жәндіктері. Мұндай түрлер барлық анықталған жәндіктер фаунасының 452 немесе 32,1 % құрайды.

2021-2022 жылдардағы зерттеу нәтижелері бойынша 16 бақылау түрінің соңғы тізімі таңдалды: жыртқыш-қандала (Rhynocoris iracundus), қымыздық қандаласы (Сoreus marginatus), итальяндық прус (Calliptamus italicus), жасыл шегіртке (Tettigonia viridissima), әдеміқыз инелігі (Calopteryx splendens), алтынтүсті қола-қоңыз (Сetonia aurata), ағаш кесуші-үлкен қарағай қоңызы (Monochamus galloprovincialis), шоқпарбас мұртты қоңыз (Aegomorphus clavipes), көк қарағай зерқоңызы (Phaenops cyanea), қымыздық зерқоңызы (Сapnodis tenebricosa), кәдімгі инешек (Eristalis tenax), кәдімгі сона (Tabanus autumnalis), үлкен кірпі-шыбын (Tachina grossa), долана көбелек (Aporia crataegi), подалирий (Iphiclidis podalirius), шашақ ақкөбелегі (Рontia daplidice).

2021-2022 жылдары алынған нәтижелер бойынша ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг бойынша зерттеулер үшін ең қолайлы болып, мәлімделген жәндіктер топтары өкілдерінің таксономиялық әртүрлілігін барынша толық сипаттайтын 6 алаңның түпкілікті таңдауы жасалды: “Қатынсу өзенінің аңғары”, Қарабас таулары, ” Тарбағатай жотасы, Келдімұрат өзенінің шатқалы”, “Тарбағатай жотасы, Алет кордоны”, ” Маңырақ таулары, Қызылқайың шатқалы”, “Құлынжон құмдары”.

Exeel бағдарламасында мәліметтер базасының кестелік нысаны жасалды, оны жобада көрсетілген барлық жәндіктер отрядтары бойынша толтыру басталды, ол әр зерттеу жылының соңында үнемі толтырылады.

“Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде жәндіктердің биоәртүрлілігін мониторингілеу, сақтау, бақылау және пайдалану бойынша ұсынымдар әзірленді. Негізгі климаттық және антропогендік факторлардың ішінде мыналар атап өтілді: орман және дала өрттері, шамадан тыс жаю, ерте шабындық, су көздерінің ластануы, әсіресе малды стихиялық суару кезінде; стихиялық жаяу түрі және автомобиль туризмінің өсуі, ауыл және орман шаруашылығы зиянкестеріне қарсы химиялық өңдеу, тұрақты құрғақшылық және климаттың жылынуы және т. б. “Тарбағатай” табиғи паркінде жәндіктердің биоәртүрлілігін тұрақтандыру, сақтау және орнықты пайдалану жөніндегі шаралар әзірленді. Бұл ұсыныстар жарияланды, оларды табиғи парктің жұмысына енгізу актісі бар.

“Алета күндізгі көбелектері”, “Қарабас тауларының күндізгі көбелектері” атты 2 туристік соқпақ әзірленді. Олардың паспортталуы жүргізілді және олар табиғи парктің туризм бөлімін әзірлеуге енгізілді, бұл туралы тиісті құжаттар бар.

“Тарбағатай” МҰТП табиғи жүйелерінің экономикалық сыйымдылығы бағаланды. Біз оларды бес балдық жүйе бойынша бағаладық: Алакөл ойпатының солтүстігіндегі шөлдер ‒ 5 бал, Алакөл ойпатының тоғай ормандары ‒ 2 бал, құрғақ аласа таулар – 3.5, таулы бұталы далалар – 5 бал, таулы-жайылмалы ормандар – 3, таулы-жапырақты ормандар-3, орта таулы шөпті шалғындар ‒ 4, биік таулы шалғындар ‒ 3, Құлынжон мемлекеттік қорығының реликті қарағайлы ормандары-3 бал. Қорытындылай келе, әртүрлі облыстарға (Абай, Шығыс Қазақстан) және аудандарға (Аягөз, Көкпекті, Тарбағатай, Үржар) шашыраңқы орналасқан “Тарбағатай” табиғи паркінің аумағы үшін үш жылдық зерттеу мерзімі өте жеткіліксіз және біздің зерттеулерімізді жалғастыру үшін тағы 2 жыл беру қисынды болар еді, одан да көп осы жұмыстарды жалғастыруды қажет ететін бірегей материалдар алынды.

2021-2023 жылдары жарияланған жұмыстардың тізімі

Монографиялар

Кадырбеков Р.Х. Тли (Hemiptera, Aphidomorpha) Казахстана и Средней Азии (Определитель). – Алматы: ИП Волкова, 2022. ‒ 412 с.

Кадырбеков Р.Х., Федотова З.А., Чильдебаев М.К., Кабак И.И., Златанов Б.В., Тлеппаева А.М., Таранов Б.Т., Колов С.В., Каримова Д.Б., Айтжанова М.О., Егоров П.В., Рахимов Р.Д., Абдраманова Г.А. Насекомые (Insecta) государственного национального природного парка «Тарбагатай» и сопредельных территорий. ‒ Алматы: Лем, 2023. ‒ 349 с..

Рецензияланған Scopus Q2, Q3 журналдарындағы мақалалар

Kadyrbekov R.Kh. Two new aphid species of the genus Cryptomyzus Oestlund, 1922 (Hemiptera, Aphididae) from Kazakhstan, and keys to apterous and alate viviparous females // Zootaxa. ‒ 2021. ‒ No 2. ‒ P. 265‒274. https://doi.org/10.11646/zootaxa.4903.2.6. Scopus 54%.

Kadyrbekov R.Kh. A new species of Acaudinum Börner (Hemiptera; Aphididae; Aphidinae) from Kazakhstan // Zootaxa, 2022, 5183 (1). P. 58-63. https://doi.org/10.11646/zootaxa.5183.1.7. Scopus 54%

Tleppaeva A.M. Jewel beetles (Coleoptera, Buprestidae) of Zhetysu Alatau // Acta biologica sibirica. 2023. ‒ V. 9. ‒ P. 565‒596. https://doi.org/10.5281/zenodo.8327802. Scopus 35%

Kasparian D.R., Abdramanova G.A. A new species of the genus Leptacoenites Strobl, 1902 (Hymenoptera, Ichneumonidae: Acaenitinae) from Eastern Kazakhstan // Entomological Review. 2023. Vol. 103. No 3. P. 338‒345. http://dx.doi.org/10.1134/S0013873823030119. Scopus 35%

КОКСОН ұсынған журналдардағы мақалалар

Kadyrbekov R.Kh. A new species of genus Xerobion Nevsky, 1928 (Hemiptera: Aphidoidea, Aphididae) from Kazakhstan, with a key to apterous viviparous females of the genus // Far Eastern Entomologist. 2021. No 431. P. 10–16. https://doi.org/10.25221/fee.431.2. Scopus 29%. КОКСОН

Kadyrbekov R.Kh., Tleppaeva A.M., Kolov S.V. Two new species of the aphid genus Macrosiphoniella del Guercio, 1911 (Hemiptera; Aphidomorpha; Aphidinae), living on Achillea millefolium from Kazakhstan // Far East Entomologist. – 2022. ‒ N 466. ‒ P. 1‒8. https://doi.org/10.25221/fee.466.1. Scopus 29%. КОКСОН

Златанов Б.В. К фауне и экологии мух-журчалок (Diptera, Syrphidae) пойм рек и ручьев хребта Тарбагатай (Восточный Казахстан) // Вестник Карагандинского Университета. Серия Биология, География, Медицина. 2022. ‒ № 4. – С. 33‒39. КОКСОН

Каспарян Д.Р., Абдраманова Г.А. Новый вид наездников рода Leptacoenitis Strobl, 1902 (Hymenoptera, Icheumonidae: Acaenitinae) из Восточного Казахстана // Энтомологическое обозрение. ‒ 2023. ‒ Т. 102. ‒ вып. 2. ‒ С. 353‒361. КОКСОН

Златанов Б.В. Новый вид рода Physocephala Schiner, 1861 (Diptera, Conopidae) из Восточного Казахстана // Вестник Карагандинского Университета. Серия Биология, География, Медицина. 2023. ‒ № 1. – С. 56‒60. КОКСОН

Златанов Б.В. Новый вид рода Eumerus Meigen, 1822 (Diptera, Syrphidae) из Восточного Казахстана // Вестник Карагандинского Университета. Серия Биология, География, Медицина. 2023. ‒ № 2. – С. 54‒58. КОКСОН Златанов Б.В. Новый подвид Eumerus aristatus Peck, 1969 (Diptera, Syrphidae) из гор Карабас (Восточный Казахстан) // Вестник Карагандинского Университета. Серия Биология, География, Медицина. ‒ 2023. ‒ № 3. ‒ С. 68‒72. КОКСОН

Ұсынымдар, енгізу актілері

Кадырбеков Р.Х., И.И., Тлеппаева А.М., Златанов Б.В., Таранов Б.Т., Колов С.В., Каримова Д.Б., Егоров П.В., Рахимов Р.Д., Абдраманова Г.А. “Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде жәндіктердің биоәртүрлілігін мониторингтеу, сақтау, бақылау және пайдалану жөніндегі ұсынымдар ‒ Алматы: Лем, 2023. ‒ 24 б. ISBN 978-601-239-728-4

“Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жұмысына ұсынымдар енгізу актісі

“Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жұмысына қабылданған “Қарабас тауларының көбелектері” туристік соқпағының паспорты

“Тарбағатай” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жұмысына қабылданған “Алета көбелегі” туристік соқпағының паспорты