Жоба жетекшісі: Назерке Әлімқызы Бижанова
Іске асыру мерзімі: 2023–2025 жж.
ЖТН: AP19680227
Өзектілігі
Сызықтық инфрақұрылым нысандарының жануарлар популяцияларына теріс әсері бүгінде жаһандық мәселеге айналды. Орталық Азия елдерінің жедел дамуы, Қытай мен Еуропа арасындағы сауданың кеңеюі, пайдалы қазбаларды игеру автомобиль және темір жолдардың, сондай-ақ басқа да инфрақұрылым нысандарының салынуына әкелді. Көлік желілері жануарлардың дәстүрлі көшу жолдарын кесіп өтеді, миграциялық үрдістерді бұзады, мекендеу орталарын бөлшектейді және жиі жануарлардың қаза болуына себеп болады. Қазақстанда соңғы жылдары көптеген жаңа автомобиль және темір жол магистральдары салынуда және жобалануда, олардың көпшілігі киіктердің көшу жолдарын қиып өтеді. Бұл ұзақ қашықтықтарға қоныс аударатын, экологиялық әрі экономикалық тұрғыдан маңызды киік популяциялары үшін үлкен қауіп төндіреді. Осы мәселені шешуге бағытталған бұл жоба ерекше маңызға ие.
Жобаның мақсаты – қолданыстағы және жобаланған көлік желілерінің және оларға ілеспе инфрақұрылым нысандарының киіктердің популяцияларына әсерін бағалау және болжау, сондай-ақ жануарларға келтірілетін зиянды азайту немесе болдырмау жөнінде ұсынымдар әзірлеу.
Бұл мақсатқа жету үшін жобада келесі міндеттер қойылған:
1) Қолданыстағы және жобаланған автомобиль және темір жолдардың орналасуын талдап, киіктердің көшу жолдарын кесіп өтетін немесе өтетін магистральдарды анықтау.
2) Магистральдық жолдардың салынуы нәтижесінде киіктердің таралу аймағының қысқару ауқымын анықтау.
3) Киіктердің көктемгі және күзгі көшу кезеңдерінде жерүсті, әуе және спутниктік бақылау жүргізіп, жолдармен қиылысу ықтимал орындарын және жануарларға арналған өткелдердің оңтайлы орналасуын айқындау.
4) Киіктердің автомобиль және темір жолдар бойындағы қаза болу жағдайларын бағалап, қолданыстағы көлік желілерінің бойындағы проблемалық учаскелерді анықтау.
5) Устюрт пен Орталық Қазақстандағы жаңа магистральдарда салынған жер өткелдерінің тиімділігін бағалау.
6) Кейбір негізгі мекендеу учаскелерінде жаңа жолдарды жобалау кезінде киік популяцияларына зиян келтірмеу мақсатында айналма жолдарды салу мүмкіндіктерін қарастыру.
7) Автомобиль және темір жолдардың киіктер популяцияларына теріс әсерін азайту немесе болдырмау бойынша ұсынымдар әзірлеу.
Жоба орындаушылары:
Жоба жетекшісі: Назерке Әлімқызы Бижанова, PhD, териология зертханасының аға ғылыми қызметкері, ORCID ID: 0000-0002-1804-2511, Scopus ID: 57874162200, h-index 2
Жауапты орындаушы: Алексей Александрович Грачев, териология зертханасының міндетін атқарушы меңгерушісі, ORCID ID: 0000-0001-6051-8299, Scopus ID: 57873983000, h-index 2
Териология зертханасының қызметкерлері – ҚР ҒЖБМ Ғылым комитетінің Зоология институты
Алдын ала зерттеу нәтижелері:
1. Көлік инфрақұрылымының қауіптері: Ведомстволық және институттың деректері талданып, киіктердің көшу жолдарын кесіп өтетін жолдардың проблемалық учаскелері анықталды. Жезқазған–Сақсаул және Шалқар–Бейнеу темір жолдарының миграцияға айтарлықтай кедергі келтіретіні, нәтижесінде дәстүрлі көшу бағыттарының өзгеріп, миграция қашықтығының қысқарғаны анықталды.
2. Қазіргі және тарихи ареалды бағалау: Киіктердің ареалының өзгеруі бойынша ретроспективті және заманауи деректер талданды. Таралу аймағының қысқаруына браконьерлік, жұтты қыстар және эпизоотиялар сияқты факторлар себеп болған. 2000-жылдардың ортасынан бастап киіктер санының қалпына келуі және ареалдың ішінара кеңеюі байқалды, бірақ ол әлі де мозаикалық сипатта қалып отыр.
3. Ареалдың қысқару факторлары: Зерттеу нәтижелері инфрақұрылымдық кедергілердің соңғы жылдары маңызды шектеуші факторға айналғанын көрсетті. Бұрын жолдардың әсері шамалы болса, қазір олар киіктердің көшуіне және дәстүрлі қыстақтарға жетуіне айтарлықтай кедергі келтіруде.
4. Популяциялардың саны мен кеңістіктік құрылымы: Урал, Үстірт және Бетпақдала киік популяцияларының ареалдарында жерүсті және әуежайлау зерттеулері жүргізілді. 2024 жылдың сәуірінде жыл сайынғы мемлекеттік әуе санағына қатысу барысында популяцияның саны мен таралуы бойынша деректер жиналды. Шалқар–Бейнеу және Жезқазған–Сақсаул темір жолдарының киіктердің көшу жолдарын айтарлықтай бұзатыны анықталды.
5. Киіктердің қаза болу жағдайлары: 2024 жылдың көктем-жаз маусымында жалпы ұзындығы 2 850 км болатын бағыттар зерттелді. Урал популяциясында автокөлік соққысынан 11 киік бота қаза тапты, ал Шұбаркөл–Қызылжар темір жолында пойызбен соқтығысу салдарынан 25 ересек киік өлді. Барлық жағдайлар ГАЖ негізіндегі бірыңғай деректер базасына енгізілді, бақылау жалғасуда.
6. Жануарларға арналған өткелдердің тиімділігі: Үстірттегі жер өткелдерінде 43 фототұзақ орнатылды. Киіктердің өткелдерден өткен жағдайы тіркелмеген, бұл олардың тиімсіздігін көрсетеді. Бақылаулар киіктердің темір жолға 500–1000 м-ден артық жақындамайтынын көрсетті. Темір жолдың биік үйінділері, қоршаулары және электр желілері жануарлар үшін визуалды кедергі тудырады.
7. Өтпелердің оңтайлы орындарын анықтау: Жерүсті зерттеулер мен ГАЖ талдау негізінде рельефті, көшу жолдарын және маусымдық таралуды ескере отырып, Үстірттегі Шалқар–Бейнеу темір жолында киіктерге арналған өткелдердің екі оңтайлы учаскесі анықталды.
Барлық бағыттар бойынша жұмыс 2025 жылдың желтоқсанына дейін жалғасады. Зерттеу нәтижелері бойынша автомобиль және темір жолдардың киік популяцияларына теріс әсерін азайту немесе болдырмау жөнінде ұсынымдар әзірленеді, соның ішінде жануарларға арналған өткелдердің оңтайлы орналасуы мен құрылымына қатысты ұсыныстар беріледі.
Жарияланымдар тізімі:
- Grachev Yu., Bizhanova N., Grachev A. Linear transport infrastructure in saiga antelope (Saiga tatarica) habitats in Kazakhstan // 2nd International Conference on Electrical and Power Engineering ICPE-CA “ASMES 2024: Advanced Structures, Materials and Electrical Systems”. – Tulcea, Romania, 2024. – P. 47–48.
- Бегілов Т.З., Бижанова Н.Ә., Есжанов Б.Е., Сарсенова Б.Б. Еділ–Жайық популяциясындағы киіктердің қазіргі экологиялық жағдайы және популяцияның тұрақты дамуының мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Экологиялық серия. – 2024. – Т. 80. – № 3. – 56–67 б. https://doi.org/10.26577/EJE.2024.v80.i3-06
- Bizhanova N., Grachev A., Rametov N., Baidavletov Y., Saparbayev S., Bespalov M., Bespalov S., Kumayeva I., Grachev Y. Railway and road infrastructure in the saiga antelope range in Kazakhstan // Diversity, 2025. Басылымда.