Жоба жетекшісі: Есжанов Айдын Бауржанович
Іске асыру мерзімі: 2024 — 2026 жж.
ИРН: BR BR24993060
ЖОБА ТУРАЛЫ:
Батыс Тянь-Шань ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік биосфера резерваттарының желісіне және Трансшекаралық табиғи мұра нысандарының тізіміне енгізілген, сондай-ақ Орталық Азиядағы биологиялық әртүрлілігі ерекше жоғары аймақ ретінде жіктеледі.
Бұл тау жүйесі төрт елдің аумағында орналасқан: Қазақстан (21%), Қырғызстан (68%), Өзбекстан (17%) және Тәжікстан (4%). Ол аймақтың экологиялық тепе-теңдігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Қазақстанда Батыс Тянь-Шань Жамбыл облысының аумағына кіреді.
Батыс Тянь-Шаньның тау тізбегі Ферғана, Талас, Чаткал, Курамин, Қаратау және Қоржантау жоталарынан тұрады. Таулардың жалпы ұзындығы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 815 км, ал ең үлкен ені орталық бөлігінде 350 км құрайды.
Батыс Тянь-Шаньның маңындағы тау етегіндегі аймақтар әлемдегі ең тығыз қоныстанған аумақтардың бірі болып табылады, бұл табиғи ресурстардың, әсіресе су көздерінің белсенді пайдаланылуына, мал жаюға және жер жырту арқылы тың және табиғи жайылымдардың азаюына әкеледі. Осы факторлар аймақтың ерекше биоәртүрлілігіне елеулі қауіп төндіреді. Бағдарламаның мақсаты – Батыс Тянь-Шаньның жануарлар дүниесін зерттеу арқылы жабайы жануарлар кадастрын жүргізуге арналған ақпараттық жүйені әзірлеу, сақтау және орнықты пайдалану тетіктерін қалыптастыру.
ӨЗЕКТІЛІГІ:
Батыс Тянь-Шань аумағындағы зоологиялық зерттеулер XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап жүргізіліп келеді. 1926 жылы осы зерттеулердің нәтижесінде Орталық Азиядағы алғашқы табиғи қорық — Ақсу-Жабағылы қорығы құрылды. 1966 жылы қорықтың солтүстік шекарасына жақын жерде ҚР Зоология институтының «Шақпақ» орнитологиялық станциясы ашылып, бүгінгі күнге дейін құстардың миграциясын зерттеу бойынша жұмыс істеп келеді.
Бұрын жүргізілген зерттеулер жеке жануарлар топтарын ғана қамтыған және кешенді сипатта болмаған. Соңғы 20 жылда Қазақстан аумағындағы Батыс Тянь-Шаньда, «Шақпақ» асуындағы құстар миграциясын зерттеуден басқа, жүйелі зоологиялық зерттеулер іс жүзінде жүргізілмеген. Осы уақыт ішінде климаттың өзгеруі мен антропогендік әсердің күшеюіне байланысты фаунаның құрамы айтарлықтай өзгеріп, бұрынғы деректер өзектілігін жоғалтты. Сондықтан қазіргі таңда аймақтың жануарлар дүниесін мониторингтеу және оның ғылыми негізделген кадастрын құру қажеттілігі ерекше өзекті болып отыр.
Жоба қазіргі және жойылып кеткен жануарлар топтарын қамтиды. Зерттеу нәтижелері бойынша бар деректер жүйеленіп, заманауи таксономиялық және жүйелік қағидаларға сүйене отырып, аймақтың жануарлар дүниесінің электрондық кадастры түрінде біріктіріледі.
Бұл Батыс Тянь-Шань үшін алғаш рет жасалатын жабайы жануарлардың электрондық кадастры болады және ол өңір елдері үшін үлгі ретінде қызмет етеді. Жануарлар дүниесі туралы ғылыми негізделген сенімді ақпаратқа мемлекеттік органдар, университеттер және үкіметтік емес ұйымдар еркін қол жеткізе алады. Электрондық деректер базасында паразитофауна, қазба жануарлар, гидробионттар, буынаяқтылар, моллюскалар, балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер туралы деректерді іздеуге және талдауға арналған жүйе қарастырылған.
БАҒДАРЛАМАНЫҢ МАҚСАТЫ – Батыс Тянь-Шань жабайы жануарларының кадастрын жүргізуге арналған ақпараттық жүйені әзірлеу және оны сақтау мен орнықты пайдалану механизмдерін қамтамасыз ету.
БАҒДАРЛАМАНЫҢ МІНДЕТТЕРІ:
1) Батыс Тянь-Шань жануарлар дүниесінің кадастры үшін ГИС-пен біріктірілген, қазіргі және қазба түрлер туралы мәліметтерді қамтитын электрондық деректер базасын құру;
2) Қазіргі фаунаны анықтап, басым, сирек және эндемикалық түрлердің популяция жағдайын бағалау және соңғы 20 жылдағы өзгерістер динамикасын талдау;
3) Батыс Тянь-Шаньның қазба фаунасына таксономиялық баға беру;
4) Экономикалық маңызы бар қазіргі түрлердің әлеуетін және қазба фаунаның геологиялық зерттеулер мен стратиграфиялық сызбалардағы рөлін бағалау;
5) Экономикалық тұрғыдан маңызды түрлердің қазіргі жағдайын талдап, климаттың әртүрлі сценарийлерін ескере отырып, олардың популяция динамикасын 20–50 жылға болжау;
6) Батыс Тянь-Шаньдағы биоәртүрлілікті сақтау үшін экономикалық және генетикалық тұрғыдан құнды түрлердің мемлекеттік мониторинг жүйесін әзірлеу;
7) Қазіргі экологиялық қауіптерді анықтап, жануарлар дүниесін сақтау, көбейту және орнықты пайдалану бойынша нақты шараларды ұсыну;
8) Генетикалық тұрғыдан құнды түрлерді сақтау және экожүйелерге қайта қалпына келтіру мақсатында криобиологиялық технологияларды қолдану.
КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР:
1) Батыс Тянь-Шань жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізу үшін ГИС-пен интеграцияланған электрондық деректер базасы мен экожүйе картасы жасалады.
2) Қазіргі фауна анықталып, кемінде 550 түрден тұратын аннотацияланған тізім құрастырылады, ал 40 негізгі түрдің популяция жағдайы бағаланады.
3) Қазба фаунаның таксономиялық бағасы жүргізіліп, 50 жойылып кеткен таксонның аннотацияланған тізімі жасалады.
4) Экономикалық маңызды 30 түрдің әлеуеті мен қазба жануарлардың стратиграфиялық зерттеулердегі маңызы бағаланады.
5) Экономикалық тұрғыдан маңызды 40 түрдің қазіргі жағдайы мен олардың популяция динамикасы 20–50 жылға болжанады.
6) Мемлекеттік мониторинг жүйесі әзірленіп, 15 экономикалық және 15 генетикалық тұрғыдан маңызды түрге арналған ұсынымдар дайындалады.
7) Батыс Тянь-Шань жануарлар дүниесін сақтау және орнықты пайдалану бойынша нақты шаралар ұсынылады.
8) Криобиологиялық технологиялар 20 генетикалық тұрғыдан құнды түрге қолданылып, олардың ұзақ мерзімді сақталуын қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесі жөніндегі уәкілетті органы мен өңірдегі аңшылық шаруашылықтары үшін (жойылып бара жатқан және сирек кездесетін жануарлар түрлерін сақтау іс-қимыл жоспарларына енгізу мақсатында) «Батыс Тянь-Шаньның жануарлар дүниесінің кадастры» электрондық деректер базасы негізінде құжаттама және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың карталары әзірленеді.
Жоба нәтижелері бойынша Web of Science деректер базасының 1–3 квартильдеріне кіретін және/немесе Scopus деректер базасында CiteScore көрсеткіші бойынша 50 пайыздық перцентильден төмен емес кемінде 9 ғылыми мақала, ҚР БҒМ ұсынған журналдарда кемінде 10 мақала және кемінде 1 монография жарияланады. Кемінде 5 зияткерлік меншік нысаны (патент; авторлық куәлік) алынады.
ЖОБА ОРЫНДАУШЫЛАРЫ:
Батыс Тянь-Шань ЮНЕСКО тарапынан Орталық Азиядағы биологиялық әртүрлілігі аса жоғары өңір ретінде жіктеледі, сондықтан бағдарлама міндеттерін табысты орындау және кадастрды құру үшін бұл таулы аймақтың фауналық құрамын барынша кең қамту қажет. Бұл түрлі ғылыми бағыттағы мамандардың қатысуын талап етеді.
Бағдарламаны іске асыруға ҚР Зоология институтының 56 қызметкері қатысады, олардың ішінде – 4 ғылым докторы, 12 ғылым кандидаты, 7 PhD, 19 ғылым магистрі және 13 бакалавр бар. Зерттеу тобының шамамен жартысы – 40 жасқа дейінгі жас ғалымдар.
Жоба жетекшісі – Есжанов Айдын Бауржанович, PhD, ҚР Зоология институтының өрмекші тәрізділер мен басқа да омыртқасыздар зертханасының меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0001-6572-5668 h-index 5
Жоба бойынша жауапты орындаушы – Чирикова Марина Александровна, б.ғ.к., ҚР Зоология институтының ғылым жөніндегі директорының орынбасары. ORCID ID: 0000-0002-0515-598X h-index 7
Жобаның жеке бөлімдері бойынша жауапты орындаушылар:
Крупа Елена Григорьевна – б.ғ.д., профессор, гидробиология және экотоксикология зертханасының меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0001-9401-0258 h-index 9
Сүлейменов Маратбек Жақсыбекұлы – в.ғ.к., профессор, паразитология зертханасының бас ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0000-0002-6922-1421 h-index 4
Малахов Дмитрий Викторович – ГИС және ҚЖЗ ғылыми орталығының меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0002-7844-6569 h-index 8
Копылов Дмитрий Сергеевич – б.ғ.к., палеозоология зертханасының меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0003-2013-544X h-index 15
Грачев Алексей Александрович – териология зертханасының міндетін атқарушы меңгерушісі. ORCID ID: 0000-0001-6051-8299 h-index 3
Акентьева Екатерина Валерьевна – орнитология және герпетология зертханасының кіші ғылыми қызметкері. ORCID ID: 0009-0005-5831-4402 h-index 1
ЖҰМЫС НӘТИЖЕЛЕРІ:
2024 жылдың қысқаша қорытындылары
Жоба аумағындағы зерттеу нысаны – Батыс Тянь-Шаньның қазіргі және қазба жануарлар түрлері.
2024 жылға 4 негізгі міндет бойынша жұмыстар жоспарланып, басталды:
1) Батыс Тянь-Шаньның жануарлар дүниесінің кадастры үшін қазіргі және қазба жануарлар туралы деректерді қамтитын, ГИС-пен біріктірілген электрондық деректер банкін құру.
Атқарылған жұмыстар нәтижесінде бұрынғы деректер базаларының кемшіліктері ескеріле отырып, Батыс Тянь-Шань жануарлар дүниесі бойынша жаңа электрондық база жасау басталды. Ақпаратты шығару бетінің дизайны әзірленіп, жойылып кеткен және қазіргі таксондарға арналған мәндерді бейімдеу жүргізілді, іздеу жүйесін жетілдіру үшін әкімшілік панель түзетілді, сондай-ақ басты бет элементтерінің орналасуы қайта өңделді.
Деректер базасын толтыру басталды. Моллюскалар базасы 22 жазбамен, өрмекші тәрізділер – 60 түр бойынша 227 жазбамен, бауырымен жорғалаушылар – 1 түр бойынша 12 жазбамен, құстар – 5 түр бойынша 860 жазбамен, сүтқоректілер – 42 түр бойынша 475 жазбамен толықты.
Базаның жұмыс блоктарын түзету және электрондық деректер банкін толықтыру жұмыстары 2025–2026 жылдары жалғасады.
2) Батыс Тянь-Шаньның қазіргі фаунасын анықтау, доминантты, сирек және эндемикалық түрлердің популяцияларының жағдайын бағалау және соңғы 20 жылдағы фауналық өзгерістердің динамикасын зерттеу.
Далалық зерттеулер, коллекциялық материалдар және әдеби деректер негізінде Батыс Тянь-Шаньның қазіргі фаунасы қазіргі уақытта кемінде 1852 түрді құрайтыны анықталды, оның ішінде 1376 түр немесе 74,3% омыртқасыз жануарларға тиесілі. Ең көп түрлер жәндіктерге (Insecta) – 1013 түр, гидробионттарға (Hydrobiontes) – 170 түр, өрмекші тәрізділерге (Arachnida) – 136 түр, моллюскаларға (Mollusca) – 50 түр және гельминттерге (Helminthos) – 7 түр жатады.
Омыртқалы жануарлар бойынша 476 түр анықталды, бұл жалпы түрлік құрамның 25,7%-ын құрайды. Олардың ішінде құстар (Aves) – 387 түр, сүтқоректілер (Mammalia) – 54 түр, балықтар (Pisces) – 31 түр, бауырымен жорғалаушылар (Reptilia) – 12 түр және қосмекенділер (Amphibia) – 3 түр.
Жоба аясында ортаның жағдайының динамикасын бағалау үшін көрсеткіштер таңдалды: көміртек мөлшері, булану, жауын-шашын, жалпы алғашқы өнімділік, қар және мұз қабатының көлемі, топырақ ылғалдылығы, өсімдік жамылғысы және т.б. Бұл параметрлер фауна өкілдерінің динамикасымен корреляциялық байланыстарды анықтауға және болашақтағы өзгерістерді болжауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ су айдындарының гидрохимиялық құрамы бойынша бар деректер талданды.
Аймақтың қазіргі фаунасын анықтау және популяциялар жағдайын бағалау жұмыстары 2025–2026 жылдары жалғасады.
3) Батыс Тянь-Шаньның қазба жануарлар фаунасына таксономиялық баға беру.
Әдеби деректер бойынша Батыс Тянь-Шаньның қазба жануарлар фаунасына таксономиялық талдау жүргізілді. Зерттелген аумақта тіркелген ежелгі жануарлардың алдын ала тізімі шамамен 1400 түрден тұрады, олар 75 қатарға жатады: жәндіктер (Insecta) – 938 түр, трилобиттер (Trilobita) – 303 түр, брахиоподтар (Brachiopoda) – 51 түр, шамамен 50 басқа теңіз омыртқасыздары және 40 омыртқалы (Vertebrata) түрі.
Анықталған фаунистикалық құрам әлі түпкілікті емес. Көптеген топтар жеткілікті зерттелмеген және оларды әрі қарай зерттеу жаңа таксондардың сипатталуына әкелуі мүмкін. Болашақ зерттеулердің басым бағыттары ретінде Қаратау, Қызыл-Жар, Тасғорсай және Қошқорған учаскелері таңдалды.
Қазба жануарлар фаунасының таксономиялық бағалауы бойынша жұмыстар 2025–2026 жылдары жалғасады.
4) Жабайы жануарлардың генетикалық тұрғыдан құнды түрлерін ұзақ мерзімді сақтау және табиғи экожүйелерге қайта енгізу мақсатында заманауи криобиологиялық технологияларды қолдану.
Есептік кезеңде криобанкке үлгілер жинау мүмкіндігі болмағандықтан, әртүрлі таксондардан үлгілерді криоконсервациялау жөніндегі халықаралық тәжірибе зерттелді және жануарлардың әртүрлі топтарының соматикалық және жыныс жасушаларын сақтау мүмкіндіктері туралы әдеби деректер талданды. Келесі кезеңде пайдаланылатын және жетілдірілетін ең тиімді әдістерді таңдау басталды.
Құнды жануар түрлерін сақтау үшін заманауи криобиологиялық технологияларды қолдану жұмыстары 2025–2026 жылдары жобаның аясында жүзеге асырылады.
Негізгі конструктивтік көрсеткіштер – жануар түрлері мен таксономиялық құрамды анықтаудың дәлдігі. Құрылған электрондық база жануарлар дүниесінің кадастрын жүргізуге, ғылыми зерттеулерге және биоәртүрлілікті сақтау шараларын қабылдауға арналған. Қолдану саласы – жабайы жануарларды есепке алу және мониторинг жүргізу, жануарлар дүниесін сақтау және ұтымды пайдалану.